Аймағамбетовке айтып-ақ жатырмыз...
Аймағамбетовке айтып-ақ жатырмыз...
Жақында Парламент Мәжілісінің депутаты Бекболат Тілеухан білім саласындағы келеңсіздікті жою мәселесін Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетовтің қаперіне салды. «Білім, оның ішінде орта білімнен маңызды нәрсені көріп тұрған жоқпын. Өйткені бәрінің іргетасы сол. Үйді алтынмен аптап, күміспен күптесең де, мәрмәрдан қаласаң да, іргетасы шірік болған үй құлап қалады. Ал енді жасыратыны жоқ, орта білімдегі сорақылық, оқулық мәселесі қоғамның титығына әбден тиіп бітті. Бала түгіл, ата-ана түсінбейтін тақырып, шешілмейтін есеп қоғамда қандай сынға ұшыраса да, қандай наразылыққа тап болса да, міз баққан жүйе жоқ. Мазақ па, енжарлық па, оны түсінбедік.
Қазіргі жүйені өзгертпесе, оқулықтар шығарудағы жүйені шірік деп айтуыма негіз бар. Біз ұрпақты азаптап жатырмыз. Бір есепті бала емес, әке-шешесі шығара алмай отырған мұндай білім жүйесі барып тұрған қаскөй жүйе. Сорақылыққа жауап беретін нақты шешім болған жоқ» деді ашынған депутат. Парламент Мәжілісінде айтылған бұл сөз бұрыннан айтылып келе жатқан проблемаларды еске тағы бір түсірсе де, Білім және ғылым министрлігі пәрменді шаралар қабылдап, ширек ғасырдан аса уақыт бойы созылып келе жатқан кемшіліктердің жойылуына себі тиер ме екен?!.
Күнкөрісті бірінші орынға қойған қоғамда білімсіз малтапқыштар алға шығып, оқығандар жұмыссыз қалды. Сол кезде адамдарды алғаш рет «оқымай-ақ күн көруге болады екен-ау», «кәдеге аспайтын білім де бар екен» деген секілді күдікті ой билеп, халқымыздың сауатты болуға деген ғасырлық ұмтылысының және сол жолда жеткен жетістігінің мәні кетті. Осынша пұшайман халге түсудің салдары болмай қалмады, елде білімге деген ұмтылыстың орнын ақша табуға деген құлшыныс басты.
Жалпы, жұрттың қалауын жоққа шығаруға, халықтың қызығушылығымен санаспауға болмас, бірақ ХХІ ғасырдың білімділер ғасыры екенін естен шығаруға бола ма?!
«Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар» дегенді терең түсінсек те, білімді болуға ұмтылысымыздың азайып бара жатуы неден? Орта мектепте еңбек етіп жүрген мұғалімдерде кездесіп қалатын сауатсыздық пен мектеп бітіргендердің арасында ойын еркін жеткізе алмайтын тілі жұтаңдардың көбейіп келе жатуына не себеп? Жоғары оқу орнында істейтін ғалым-оқытушылардың еңбектерінде кездесіп қалатын плагиаттық пен сол оқу орнын бітіріп шықса да теориялық білімнің өзін дұрыс игермеген шалағай мамандардың көбеюіне әсерін тигізіп жатқан қандай құбылыс?..
Жалпы, өткенге тас лақтырудан оңай нәрсе жоқ. Әрине, тас лақтыруға тиіс нәрселер болады, бірақ лақтырылған тас көздеген жерге тимегесін оның зардабын басқалар тартады. Яғни, ұзақ жылдар бойғы идеологияның кесірінен саясиланып кеткен әдебиет, тарих, қоғамтану, экономика ғылымдарын сынаудың соңы бүкіл жаратылыстану ғылымдарының жеткен жетістіктерін де жоққа шығарып, оларда жасалған дұрыс білім дағдыларынан бас тартуға жеткізді. Солайша, өткен ғасырдың соңғы онжылдығында қоғамда болған қиян-кескі жағдайлар заман ауысып жатқанда, жұртқа ес жиюға мұрша бермей, білім беру саласы мүлде әлсіреп қалды.
Жаңаны жасамай тұрып, ескіні қирата салу білім саласына хаос әкелді. Басында қуандық, бұрынғы идеологияның нұсқауымен жасалған ғылым-білімнен құтылып, жаңа, бөлекше оқу жүйесін, оқулықтарды жасаймыз деп. Бірақ ширек ғасырдан бері «реформа» Қазақстанның білімі мен ғылымын басқарғандардың ойыншығына айналды. «Әр кәлләда – бір қиял», келген Білім министрі жаңа бір ой табады да, бүкіл білім беру мекемелеріне соны сынақтан өткізеді. Онысына енді бой үйреніп келе жатқанда, тағы бір өзгеріс пайда болып, бәрін қайтадан бастауға тура келеді. «Өзгерте беруден шаршадық» деп, мұғалімдердің көз жасы көл болады...
Мейлі, мектеп болсын, жоғары оқу орнында болсын, оқытушылар қолына берген бағдарлама не жоғарыдан келген нұсқаулықпен оқыта береді ғой, бірақ айналып келгенде бәрі оқулыққа тәуелді. Ал ол оқулықтардың сапасыз екенін, мектептегі баланың жасы ескерілмей жазылатынын, берілген тапсырмаларын оқушы түгілі, ата-ананың өзі түсінбей, миы атала болатынын еліміздегі БАҚ-тар айта-айта жағы талды. Еш нәтиже жоқ.
Бірақ ұрпағының болашағына алаңдайтын халық білім саласындағы кетіп жатқан кемшіліктерді мәселе қылып көтеруден шаршамайды. Енді қайтсін, баласының сауатсыз болуын кім қалайды?
Қазіргі заманда түрлі проблемалар туралы айтылатын сөз көп, бірақ көбі белгілі бір сала төңірегінде қалатын болғасын оған көпшіліктің назары ауа бермеуі мүмкін, ал білім саласы туралы әңгіме олай емес, себебі ол бүкіл бір мемлекеттің, тұтас ұлттың дамуын белгілейтін талқылау секілді нәрсе. Сондықтан бұл тарапта айтылар әрбір сөзде мән бар, әрбір пікірде шындық бар.
Қай дәуірді алып қарасақ та, бұрынғы дәстүрден бірден бас тартудың соңы жақсылыққа әкелген емес. Кезінде кеңестік жаңа мектеп жүйесін жасау кезінде бұрынғы гимназияларды, семинарларды құртып, жалпыға бірдей орта білім берудің негізін қалаған шақта көптеген қателік кеткен. Себебі гимназиялық оқыту жүйесі әбден қалыптасып, оның білім беру жүйесі өзін ақтаған жүйе ретінде өмір сүруге құқы бар еді. Алайда бұрынғы мұралардың бәріне «ескінің қалдығы» деп қараған большевиктер сол гимназияларда, семинарларда білім алғандарды кеңес үкіметіне зиянкестік жасайды деп санап, онда оқығандарды қудалап, ол жүйемен оқытуды құртты.
«Удың күшін у алады» демекші, тәуелсіздіктен кейін Қазақстанда да кеңестік кезеңнің мұрасы ретінде мектеп оқулықтары ревизияланды. Жаңа бағдарламалар жасалып, жаңа оқулықтар жазылды. Бір есептен мұны да түсінуге болар, өйткені әдебиет пен тарих пәні коммунистік көзқараспен жасалып, оған негізінен, сол бағыттағы шығармалар кіріп, сол бағыттағы тарихи пайымдаулар тықпаланғаны мәлім. Алайда тарих пен әдебиетті оқытуда жаңа концепциялар жасалғанымен, оқулықты оқыту, үйрету методикасы нашарлау болды. Себебі ол оқулықтарды бірыңғай ғалымдар жазды да, оны оқытудың методикасы сараланбады. Содан келіп берілетін шығармалардың мектептегі оқушылардың жас ерекшелігіне сай келу-келмеуі жеткілікті зерделенбей, оны оқып-үйренудің тиімділігі назардан тыс қалды.
Мәселен, кеңестік кездегі қазақ сыныптары 9-сыныпқа келгенде қазақ тілі сабағында мақала жазуды, ісқағаздарын жүргізуді үйренетін еді. Ал қазіргі 3-сыныптың оқушысынан белгілі бір материал бойынша мақала, өлең жазу талап етіледі. Оқулық арқылы сондай тапсырма беріледі. Себебі оқулықта солай көрсетілген. Мұны қалай түсінуге болады? Сол сияқты, математика сабағында логикалық есептер көбірек берілген. Есеп тапсырмалары баланың жасына қарағанда күрделі. Кейде ол есептерді ересектердің өзі де шығара алмайтын кездер болады. Міне, осының бәрі баланың оқуға деген ынтасын құртатыны белгілі. Өйткені бала өз күшімен есеп шығарып үйренбесе, өлеңді жаттап, әңгіменің мазмұнын айтып берудің орнына оқыған материалы туралы шығарма жазу талап етіле берсе, ауыр тапсырмалардан ығыр болып, білімге деген қызығушылығы төмендемегенде қайтеді?
Мектепке арналған оқулықтарды жазғанда, оған әдіскер ұстаздарды міндетті түрде тарту керек. Себебі қай жастағы баланың қандай шығарманы игере алатынын солар ғана біледі. Материалдың ауыр-жеңіліне қарай тапсырманы қалай беру керектігіне де нұсқау береді.
Ел арасында жүргенде кеңестік кезде еңбек еткен әдіскер мұғалімдермен сөйлесеміз, бүгінгі оқулықтар жайын сұраймыз. Сонда олардың айтатыны: жаратылыстану пәні (математика, физика, химия, т.б.) оқулықтары бұрынғы жүйесінен айырылып қалған, материалдардың түсіндірілуі мен тапсырмалардың берілуі ауыр. Кей жағдайда орта мектептің оқушылары алатын білім деңгейінен жоғары көрінеді екен.
Сосын үлкен проблеманың бірі – аралас мектептердің саны көп екен, оның оқушылардың тіл тазалығына деген теріс әсері бар.
Тоқетерін айтқанда, бүгінгі қазақ мектебіне қарапайым және игеруге өте ыңғайлы оқулықтар керек. Балаға білім негіздерін орта мектепте толық игерте алмасақ, одан болашақта жақсы маман шығатынына сенім аз. Ол үшін Білім және ғылым министрлігі орта мектепте білім берудің қалыптасқан, сыннан өткен тәсілдеріне жүгініп, кемі ширек ғасыр мызғымайтын бағдарлама жасауы керек. Өйтпесе, мың реформадан да пайда жоқ.