Биыл Кеңес өкiметi деген қызыл империя күйреп, Тәуелсiздiк алғанымызға жиырма жыл толады. Аз уақыт емес. Сол жылы өмiрге келген сәби кәмелеттiк жастан әлдеқашан асқан. Қазақстан әлемдiк қауымдастықтағы өзiнiң орнын түбегейлi айқындап алды. Аса iрi державалардың басшылары Қазақстансыз жаһандық маңызды мәселелер толық шешiлмейтiнiн бiржола мойындады. Алайда әрбiр тәуелсiз мемлекеттiң тарихи таңдауын құптамайтындар арамызда әлi бар.
"Время" газетi ағымдағы қаңтар айының 20-күнi орыс тiлдi жазушы Қанат Қабдрахмановтың "Мы не народ, а толпа" атты бiр беттiк мақаласын "Цивилизация не может быть этнократической" деген тақырыпшамен жарыққа шығарды. Әлгi жазушы әлем лидерлерi мойындаған қазақ ұлтын (және басқаларды да) әлi күнге тобыр деп есептейтiн көрiнедi. Бiрақ өз басын осы "тобырдан" жоғары санайтын сияқты. Өкiнiшке қарай, олай болмайды! Ол пәлсафасында қазақ өркениетiн жүзеге асыру үшiн әуелi екi ұлы мәселенi шешiп алу керек деп шарт қойыпты. Оның бiрiншiсi – принциптi түрде қазақтануға ынта-ықыласы жоқ орыс тұрғындары да, екiншiсi – дәстүрлi қазақи ұғымға жат мәдени және ақпараттық жаһанданудың қысымы деп көрсеткен. Ол:"Бiздiң ұлтшылдар бiрiншi мәселеге ден қоя отырып, санымыздың көптiгiмен басып тастаймыз дегенге келтiредi. …Олардың ойы мынаған саяды. Отыз жылдан соң бiз iс жүзiнде орыс тұрғындары қашып, моноэтникалық елдерге айналған Өзбекстан, Түркменстан, Тәжiкстан секiлдi боламыз", – дей келiп: "Но кем они стали? Эти современные ханства, до советизации бывшие реликтами Орды Чингизхана, даже вопросы не ставили о своем постсоветском цивилизационном развитии. Просто вернулись к тому, чем были сто лет назад. Нужно ли это нам – стать дубликатом Туркменстана?", – деп ойын түйiндеп, сұрақ қояды. Мына сөздерiне қарап, Қанат мырзаның тағдырлас елдердiң сыртынан тон пiшкенiне қайран қаласың. Әр ел тәуелсiздiктен соң өз таңдауларын жасады. Неге бiз олардың даму жолын кемсiтiп, тағдырларына күле қарауымыз керек. Бұны Қанат мырза адамгершiлiк моральдың қай түрiне жатқызады? Қайта олардың әлеуметтiк-экономикалық тарихи таңдауына құрметпен қарауымыз керек емес пе.
Қанат мырза кекеткендей олар жүз жыл артқа шегiнiп пе екен. Басқа өркениеттi елдердiң қайсысынан нан сұрап, құлдық ұрып отыр? Өз күндерiн өздерi көрiп, ұлттық мүдде тұрғысында дамып жатыр ғой. Өркениеттi елдерге қақпаларын тарс жауып, iргесiн алшақ салып отырған жайлары тағы жоқ. Қайта сыртқы әлеммен мәдени-экономикалық байланыстар жасауда. Керiсiнше, ол кемсiткен Түркменияға бүгiнде Еуропаның күнi түсiп, жалынып-жалпайып газын сатып алу үшiн әрекеттер жасауда. Ал бiз қалай айтсақ та Өзбекстанның көгiлдiр отынына әлi мұқтажбыз. Сол үш елмен екi жақты алыс-берiсiмiз жүрiп жатыр. Қанат мырзаның олар орыстарды қуды дегенi қып-қызыл жала. Сол елдердiң ешқайсысы да орыстарды қуған жоқ. Орыстар тарихи отанына өз ерiктерiмен оралып жатыр. Ал қалған бөлiктерi сол елдерде жұрт қатарлы өмiр сүруде. Бiздiң елдегi жағдай да сондай. Ешкiмдi бiз қумасақ та өз ерiктерiмен тарихи отандарына оралды. Ал мұнда қалғандарының жағдайлары қазақтардан артық болмаса, кем емес. Оны өздерi де ақпарат құралдарында айтып жүр. Мұндай өрескел тұжырымдар мемлекетаралық, ұлтаралық араздықты қоздырудың жымысқы әрекеттерi емес пе? Орыс тiлдi жазушы нелiктен өзiн өзбектен, тәжiк пен түркменнен жоғары санауға тиiс. Әлде орыс тiлiн бiлген жан ғана барша адамзаттың маңдайындағы жұлдыз болып санала ма екен?!
Қабдрахманов одан ары: "Егер Қазақстанда 99 пайыз қазақтар болатынын елестетсек, ал мәдениет бүгiнгiдей қалпында қалса, онда мұндай болашақ бiзге қажет пе екен", – деп күңiренедi. Оның ойынша қазақтар өз Отанында өсiп-өнбеуi керек пе? Қызыл империяның тарихымызды өшiрiп, мәдениетiмiздi феодалдық деп кемсiтiп, халқымызды мәңгүрттендiрiп жiбере жаздағаны баршаға аян. Мәдениеттiң үлкен саласы – шынайы тарихымызды қайта жазсақ, оның несi айып екен. Кiмге кедергi келтiредi? Қайта ойсырап, бiр орнында тұрып қалған мәдениетiмiздi алға қарай қозғау емес пе. Қазiр Қазақстан елдегi барша этностың да мәдениетiнiң дамуына көңiл бөлiп, кең жол ашып отырғаны талассыз шындық. Ол 99 пайыз қазақтан неге сонша шошынды? Тарихи мүмкiндiк, мемлекетiмiздегi демографиялық ахуал түптiң түбiнде осындай көрсеткiшке қол жеткiзетiнiмiздi айқындады. Әлде қазақтар 99 пайыз болмауы үшiн қызыл империя қайта орнап, қазақ жаппай қырылған қасiреттi Ұлы Аштық қолдан қайта жасалуы керек пе, арыстарымыз тағы да жаппай атылуы керек пе? Тарихтан тағылым алмаған Қанат мырзаның аңсағаны сол болар, сiрә. Болмаса, ол өз қағынан неге жиренген? Әсiлi Қанат мырзаға қандай мәдениет керек? Ненi көксейдi? Патшалық Ресей кезiнде және қызыл империя дәуiрiндегiдей иiлген басты көтермей, келiмсектердiң алдында ләппайлап тұрсақ, тiлалғыш баладай алдарында құлдыраңдап жүгiрiп жүрсек, қана өркениеттi ел қатарында боламыз демекшi ме? Ресейдiң өз мәдениетi бар, Азербайжан, Өзбекстан, Түркменстан, Тәжiкстан елдерi де мәдениетi жағынан көштен қалып жатқан жайлары жоқ. Сонда қазаққа ғана орыстың мәдениетiн таңу керек пе?
Қанат мырзаның пiкiрiнше бiздiң ұлтшылдар орыс мәселесiне қырын қарайды екен. Оны мақаласында былай келтiрiптi. "Олардың ойы, қазақтың нағыз қазақ болуына кедергi келтiретiн орыс факторы болмаса, бәрi орын-орнына келер едi". Қазақ халқы Тәуелсiз ел ретiнде ана тiлiнiң шын мәнiнде мемлекеттiк тiл дәрежесiнде болғанын қалайды. Мiне, қазақ тiлiнiң мемлекеттiк тiл болып жарияланғанына жиырма жылдан астам уақыт өттi. Балтық жағалауындағы елдер басқаларға мемлекеттiк тiлдерiн үйренуге бес жыл кесiмдi уақыт бердi. Ал бiз олардың сана-сезiмдерiне салып отырмыз. Рас, бiздi Тәуелсiз ел ретiнде мойындайтын, Қазақстанды өз Отаны санайтын орыстiлдi саналы азаматтар аз да болса үйренiп жатыр. Тiл – достық, сыйластық құралы. Ал мемлекеттiк тiлдi менсiнбеу – сол елге деген құрметтiң жоқтығы. Оны Қанат мырза да жақсы бiледi. Сөйте тұра: "Мы еще постсоветская толпа, мало к чему пригодные нахлебники, напуганная историческими переменами людская масса", – деп көлгiрсидi шiмiрiкпестен. Қанат мырзаның өзiн қайта-қайта тобырға қоса бергенiне қарап, шынында да жәй ғана "нахлебник" екенiне ерiксiз иланатын сияқтысың. Баяғы орыс патшаларының "Мы царь Вся Руси…" деп басталатын жарлықтары ерiксiз ойға оралады.
Орыстiлдi жазушының мына сөзiн газет тiптен үлкен әрiптермен жарнамалап та берiптi. "Өз орыстарымен жаңа түрдегi келiсiмге келмейiнше, Қазақстан қазiргi заманауи ел бола алмайды". Оның ойынша Тәуелсiздiгiмiздi орыстардың ғана ыңғайымен құруымыз керек сияқты. Әдiлдiкке жүгiнсек, Қазақстандағы барлық диаспора өкiлдерi бiздiң заңымызға сай қалыптасуы тиiс және құрметтеуi ләзiм. Осыдан үш-төрт жыл бұрын Әзербайжан республикасының президентi Ильхом Алиев елiмiзге ресми сапармен келген едi. Үкiмет деңгейiнде өткен кездесуден кейiн осындағы әзербайжан ұлтының өкiлдерiмен жүздескенi есiмiзде. Сонда ол: "Сiздер Қазақстанда тұрып жатырсыздар. Осы елдiң заңын сыйлаңыздар. Тiлiн, салт-дәстүрiн құрметтеп, ынтымақты өмiр сүрiңiздер", – дегенiн республиканың барша тұрғындары теледидардан көрiп, естiген болатын. Қанат мырза қанша орысшыл болса да, осыдан сабақ алуға тиiс едi. Тарихшы Бейбiт Қойшыбаев "Жас қазақ" газетiнде онымен болған пiкiрталаста: "Сiз – орыстанған қазақсыз. Сiз – орыстандыру саясатының құрбанысыз", – деген екен. Ащы да болса шындық. Нақты өмiрге, қоғам тiршiлiгiне тек өз тұрғысынан қарап, басқаның пiкiрiмен санаспау – үлкен қателiк. Атам қазақ: "Өзiңдi өзiң жаттай сыйла, жат жанынан түңiлсiн" деген. Қанат мырза өзiн-өзi сыйламаса, басқалар оны неге сыйлауы керек?!.
Көлбай Адырбекұлы