– Қазақ графика саласында фольклорды ерекше мазмұнда ұсынып, жаңа леп әкелген суретшілердің бірісіз. Графикалық жұмысыңызға қажетті мәліметтерді қайдан аласыз, қалай ізденесіз?
– Менің графика саласына жаңаша леп алып келген жерім – ойыма келген идеяны дөңгелек ішіне үйлестіріп салып шығатын әдісім. Ал енді фольклорда мен бұрыннан белгілі тақырыптарды сапалы үлгіде салу арқылы ғана ерекшеленемін деп ойлаймын. Мысалы, мифологиялық бейнелерді жинақтап, оқуға ыңғайлы әрі көркемдеп оқырманға қайта ұсынамын. Бұл жерде суреттен гөрі зерттеушілік пен жазушылық жағым басым болады. Ал ондай материалдарды қайдан аласыз деген сұраққа айтарым – шын мәнінде қазақтың тұрмыс-тіршілігіне, салт-дәстүрлеріне, дүниетанымына қатысты деректер бастан асып жатыр, тек қол созсаң болды. Мәселе бұл жерде олардың шашыраңқы болып таралып кеткенінде. Кейбірде жай бір кемпірдің айтып отырған әңгімесінен қылаң етіп бір қызық дерек шыға келеді, тек соны есте сақтап, дер кезінде хаттап алу керек.
– Суретші болу үшін Жаратқанның берген талантынан өзге еңбекқорлық, ізденімпаздықпен қоса шеберлік керек дейміз. Ал осы шеберлікті қалай қалыптастырдыңыз?
– Шеберлік көз бен қолдың машықтануымен, ойдың шыңдалуымен келеді. Ол үшін тынбай оқып, суреттер қарап, ерінбей қағаз шимайлап жұмыс істеу қажет. Құдай адамның жүрегіне өнердің отын жағады, ал оның қалай алаулап жанатыны немесе бықсып өшіп қалатыны адамның қаншалықты қара терге түсіп еңбектенгеніне тікелей байланысты. Тек өзіңнің ұлтыңның, айналаңның тыныс-тіршілігіне қатысты кітаптарды оқумен шектелмей, әлем халықтарының, адамзат тарихында болған ұлы өркениеттердің жиған-терген, артына қалдырған мұрасымен танысып шығуға талпыну керек. Әйтпесе өнерің сәби кезіңде әжеңнің арқасына мініп алып әлемді шарлаған деңгейде қала береді. Көп дарынды қазақ жігіттерінің өнерінің өсе алмай қалғаны сол «қазақтан басқа дана жоқ», «қазақ әдебиетінен артық мұра жоқ» деген тоқпейіл болуынан деп санаймын. Мысалы, Мұқағали Мақатаев анда-санда Асқар Сүлейменовтің үйіне барып Моцарт, Бах, Бетховин, Чайковский сынды әйгілі композиторлардың оркестрмен орындаған шығармалары таспаланған пластинкаларды сағаттап тыңдайды екен және онымен қоймай досынан олардың өмірі мен өнері жайлы әңгімелеп беруін өтінеді екен. Соның бір жемісі Мұқағалидың Дантенің ұлы шығармасын қазақ тілінде сөйлеткені. Қытайдың бір данышпаны айтып кеткен «Ақымақ әлемді айналып келіп түк көрмейді, ақылды үйінде отырып әлемді шарлап келеді» деп. Бір-ақ ауыз сөзбен бүкіл халқына жол көрсетіп кеткен, бірақ оның астарында данышпанның өмірлік жинаған ілімі, тәжірибесі жатыр.
– «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» секілді сериалы кітабыңыздың жалғасы бола ма? Жалпы, алдағы уақытта кітап шығару жоспарыңызда бар ма?
– Иә, жалғасы бар. Мәскеуде өткен көрмеде сол кездегі Ресейдегі елшіміз Иманғали Нұрғалиұлы кітапты жалғастырып жазуымды өтінген болатын, содан елге оралған соң бүгінгі күндері керек болады деген тағы 20 шақты салт-дәстүрді қостым. Соларды кітаптың макетіне енгізіп дайындап қойдым, бірақ шығуы екіталай. Демеуші жоқ. 2015 жылғы нұсқасын «Орда-Инвест» деген компанияда істейтін іскер азаматтар 5 мың данамен шығарып берген болатын, бірақ сол жылы күзде орын алған кризистен соң олар төртке бөлініп кетті де, жағдайлары болмай қалды. Сұрағаннан өткен қорлық жоқ, содан әзірге шетке қоя салдым. Үкіметтен де қайыр жоқ. Егер де демей қалған жағдайда да қаламақысы түкке тұрғысыз, тиын-тебен болады. Бүкіл кітапты мемлекеттік кітапханаларға таратып жібереді, содан ел көрмейді. Былай қарасаң, үкімет көмек берген секілді болады, ал шын мәнінде еңбегіңді мемлекетке қарасты мекемелерге таратумен шектеліп, әдіре қалдырады. Олардың қаламақысы Алматыдағы баспаханаларға барып, кітап сапалы болсын деп басы-қасында болғаныңа жетсе шүкір дейсің. Солай еңбегі жарық көргендердің қуанғанын көрсең, неткен қорлық деп таңғаласың.
– Сіздің қазақтың ою-өрнектері туралы да зерттеп жүргеніңізден хабардармыз. Бұл жұмыстың нәтижесі қалай болып жатыр?
– 10 жыл бойы зерттеп жазған қазақтың ою-өрнектері туралы кітабым дайын тұр. Кітап 712 бет болды, тек оюлардың 1 000-нан астам аттарын анықтап жинадым, аттары мен үлгілері бар 500-ден астам оюды салып келтірдім. Сақ заманынан бүгінге дейінгі дамуын дәлелдеп, түбі бір түркі халықтарымен сабақтастығын қарастырып шықтым. Келтірілген ескі фотосуреттер мен қолөнер заттарының саны бірнеше жүзден асады. Санкт-Петербордағы атақты Кунсткамера музейі басшылары кітабымның макетін көрсеткенде риза болғандары соншалықты, қазақтар мен көшпенді өмір көріністері, ата-бабаларымыз тұтынған заттар түсірілген 200-ден аса ескі фотосуреттерді тегін пайдалануға рұқсатын берді. Егер оларды сатып алсам, 6-7 мың доллардай болар еді. Қалай десең де орыс ғалымдары, мәдени қызметкерлері мықты, көңілдері ашық. Олардан үлгі алса болады. Мысалы, мен батыр атамыз Бауыржан Момышұлы салған ою-өрнектерді түсіріп аламын деп Жамбыл облысындағы бұрынғы Бурное селосына барып музейінде тұрған альбомын сөреден алып түсірмек болғанымда директоры Астанадан рұқсат сұрауымыз керек деп бой бермеді. Кейін келіңізге салды, содан ашық тұрған беттегі екі оюды түсіріп солармен ғана шектелдім. Қайта-қайта бара беру артық уақытты талап етсе де, оюды түсіруге екінші рет тағы бардым.
– Кітапты жарыққа шығаруға демеушілік жасайтын қазақтың қалталы азаматтарының табылмағаны ма?
– Кітапты жарыққа шығаруға келгенде қазақтың мен танитын дәулеттілері жерге қарап қалды. Экономикалық дағдарысты айтып сылтауратты. 4-5 адамның алдынан өткен соң тағы тауым шағылып қоя салдым.
Жалпы, биыл 60-қа келген мерейтойымды елге осы кітабымды сыйлаумен атап өтсем деп ойлағанмын, сәті түспеді. Осы жылдың ақпан айында 20 жыл зерттеп былтыр желтоқсанда жарыққа шығарған «Жалаңаяқ Әздер – Абылай ханның пірі» атты кітабымның тұсаукесерінде Алматыдағы Еуразиялық қазақ-түрік ғылыми-зерттеу институтының басшысы ою-өрнектер жайлы зерттеп жүргенімді естіп, кітабымның макетін көрсетуімді сұрады. Қарап шыққан соң ол түрік тіліне аударып, Түркияда басып шығарайық деп ұсыныс жасады. Тіпті, қазақша нұсқасын осында шығарып кітапханаларға таратайық деді. Ал бірақ ол үшін менің орысша жазған еңбегімді қазақшаға аудару қажет, ал бұл екінің бірінің қолынан келетін іс емес. Себебі екі тілде еркін, әдеби жаза алатын адам табу қиынның қиыны, ал өзім аударып шығу үшін бес-алты ай отыруым керек, оған жағдайым жоқ. Түріктер аз-маз қаржылай көмектесейік деп айтты, бірақ ол еркін көсілетіндей қаражат емес.
Сіз қазір кітапты неге басынан қазақша жазбадыңыз деп сұрағыңыз келіп тұр ғой, соған жауап берейін. Біріншіден, ғылыми және басқа да деректердің дені орыс тілінде басылған, қазақша жоқтың қасы. Жалпы, қазақ ою-өрнектеріне қазақ ғалымдары өте немқұрайлы қараған, ал қолға алғандарының жазғандарын тіпті ғылыми еңбек деп атауға ауыз бармайды. Екіншіден, қазаққа қатысты көне және сапалы жәдігерлер, әсіресе фотосуреттердің 90 пайызы Ресей музейлерінде сақтаулы. Кунскамерадан басқа да музейлер қолынан келгенше жәрдемін берді, жеңілдіктерін жасады. Үшіншіден, қазақ тілінде жарыққа шыққан зерттеудің сыртқа таралуы өте қиын, тіпті мүмкін емес десем артық кетпеспін. Оның үстіне тек қазақтар емес «шалақазақтар» мен жалпы қазақстандықтар бұл кітапты қызығып сатып алса деген де ойым бар болатын. Бірақ бүгінгі қазақтар кітап сатып алмақ түгілі, кітап дүкендерінің есігін өте сирек ашатынын ойлап, еңбегімнің тынысын тарылтқым келмеді.
– Ал графикаға қызығатын, өзіңізден өнердің қыр-сырын үйренгісі келетін жастар бар ма?
– Менің шәкірттерім жоқ және болмайды да. Менің өнерім – Кеңес саясатының, білім беру саласының жемісі. Кеңес кезінде көркемсурет мектебі, көркемсурет училищесі, содан кейін көркемсурет институты секілді сатылардан өту керек болатын. КСРО-да мектеп көп, училище одан әлдеқайда аз, ал институттар тіпті санаулы болатын. Жас суретшілер осы мектептердің бәрінен өтіп шыңдалатын. Ал қазір қолы жеткен жастар мектеп бітіреді де, Жүргенов атындағы өнер академиясына бірден түсе салады. Қолы жеткен дейтінім, грантты тек жан-жақты білімді деген жанға береді, бірақ оның ішінде өнері асқаны емес, барлық пәннен озып шыққандарға ғана береді. Әрине, олардың ішінде суретке бейімдері емес, жалпы білімді дегендері грантқа ілігеді. Ал енді ақша төлеп оқуға кедей отбасынан шыққан небір мықты деген жастардың қолы жетпейді, содан онда ортақол жастар оқиды. Міне, осылайша оқуға түскен жастардың бірталайы қарындашты өмірінде алғаш ұстағандар. Мысалы, мектеп бітірген қыз бала бірден балет билейтін жоғары оқу орнына түссе, одан балет бишісі шыға ма? Сол секілді қазіргі жастардың қолынан сурет салу келмейді, өнер тарихын тіпті білмейді. Мен 6-сыныптан бастап қосымша сурет мектебіне барып Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль мен Илья Репин сынды атақты суретшілер жайлы дәрістер өтіп, көзім ашылған. Ал енді мен шәкірт тәрбиелеймін бе, әлде оған әліпби үйретемін бе? Ар жағын айтпай-ақ қояйын...
– Жалпы, талантты суретшінің бәрі атақты емес. Сіздің ойыңызша, суретшіге атақ не үшін керек?
– Бізде суретшілердің ешқайсысы атақты емес. Олар кеңестік кезеңде атақты болған, себебі кеңестік саясат халықтың мәдениетін барынша жоғары көтеруді мақсат тұтты. Бүгінгі күнге салса, әуесқой суретші болған Әбілхан Қастеев түгілі академик атанған атақты Ханафия Телжановтың өзін ешкім білмей қалар еді. Жалпы, көркемсурет өнері қазаққа сырттан келді ғой, сол себепті халыққа оның керегі шамалы. Айтыс, көкпар болса, ол тіпті бөлек. Әншілер тойдың сәнін келтіреді, сондықтан оларды ел таниды. Ал суретшілердің бар-жоғы білінбейді. Сурет салып атың шықпақ түгілі бала-шағаңды қарны тоқ, көйлегі көк етіп өсірудің өзі өте қиын. Себебі таза қазақпын деген жандар сурет сатып алып үйіне ілмейді, көбінесе суретке «шалақазақтар» қызығады. Менің сатылған суреттерім тек солардың еншісінде, ал енді осындай мықты суретшіміз бар деп мақтанған қандастарым бірде-бір суретімді сатып алған емес. Тіпті, графика, салт-дәстүрлер жайындағы кітабымды зорға сатып алады, онда да көбінше сыйлауға деп ойлаймын. Себебі арзан, есесіне көзге ерекше көрінеді.
Жалпы театр, кино, цирк секілді көркемсурет өнері де қазақ мәдениетінің өгей баласы ғой, аты бар да, заты жоқ. Егер батыс мәдениетіне тәнті, өзге тілде сөйлейтін қазақтар болмаса, менмін деген, бетке ұстар суретшілеріміз баяғыда далада қалар еді. Мұны осы саласының ішінде жүрген соң анық білемін.
– Ең қымбат бағаға сатылған жұмысыңыз есіңізде ме?
– Ең қымбат сатылған шығармам Лондондағы Кристи үйінде өткен қайырымдылық аукционында өз иесін тапты. «Алпамыс батыр» деген графикам болатын. Шамамен 110 мың долларға сатылды. Содан менің қолыма тигені 6 мың доллар болды. Бұл жұмысымды ұйымдастырушылар Алматыда өткен көрмеде он шақты жұмыстың қатарында сатып алған болатын. Сөйтіп, өзім өмірімде бір сәтте қолыма ұстап көрмеген қомақты қаражатты қазақстандық мүгедек балалар қорына тапсырдым және мұны шынымды айтсам, мақтаныш тұтамын.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ