Күллі Еуразияны ат тұяғының шаңына көмген, әйгілі Атилла (Еділ патша) басқарған ғұндар империясынан кейін тарих сахнасына шыққан Түрік қағанаты – Азиядағы ғана емес, әлем тарихындағы аса ірі мемлекеттің бірі болды. Солтүстік-Шығыс Қытай (Манчжурия), Моңғолия, Алтай, Шығыс Түркістан, Батыс Түркістан, Орта Азия, Қазақстан және Солтүстік Қапқаз аумақтары құрамына кірген бұл мемлекет әскери, шаруашылық жағынан ғана жетіліп қоймай, мәдени дамуы жағынан да күллі адамзаттық өркениетке үлес қосқан-ды. Орхон, Селенга өзендері бойынан табылған, жасалуы VII-VIII ғасырларға жататын көне түркі сына жазбалары – Орхон жазба ескерткіштері – түркілерден қалған бірегей мәдени мұра. Бұл жазба ескерткіштер – Білге қаған ескерткіші, Күлтегін жазуы, Күлшора (Күлі Чора) жазуы, Мойын – Шор жазба ескерткіші, және Тоныкөк жазуынан біз сол тұстағы тарихи оқиғаларды, Түркі қағанатының қалай құрылғанын, оны кімдердің басқарып, мемлекетті сақтау үшін қандай ерліктер жасағанын біле аламыз. Ең қызығы, бабаларымыздың тарихы өз жазуымен жазып қалдырылған. 40-қа жақын графеманы (дыбыстың жазудағы таңбасы) пайдаланып жазылған бұл тарихи мәтіндердің кілтін 1893 жылы дат ғалымы Томсен Вильгельм Людвиг Петер (1842-1927) тапқаннан кейін (жазу таңбалары әліпби мен буын жазуы негізінде жасалғанын анықтады) «Түркі жазуына» бүкіл әлемнің қызығушылығы оянды. Солайша, ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталған бұл үдеріс ХХ ғасырға келіп жаңа белеске көтерілді. Шынын айту керек, түркітану ғылымын қалыптастырып, дамыту мәселесінде қазақ ғалымдары өзгелерден оқ бойы озық тұр. Оны бүгінде әлемдік ғылыми орта да мойындайды. Кеңестік дәуірде түркология ғылымында зерттеулер жайымен болса да жүріп жатты. Бірақ оның игілігін жалпы халық көре қойған жоқ. Дегенмен қазақ елі алғаш рет азаттық жолына бұлқынып, «ақырып теңдік сұрап» алаңға шығатын 1986 жылы жарық көрген, белгілі тілші-ғалым Ғұбайдолла Айдаровтың «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» және әдебиетші ғалым Мырзатай Жолдасбековтің «Асыл арналар» кітабы – қазақ халқының рухани азаттығын жоқтаған, қазақ ұлтының тамырын тереңге жіберген халық екенін танытқан биік мақсатты еңбектер еді. Мырзатай Жолдасбеков «Асыл арналары» қазақ әдебиеттану ғылымына соны серпін әкелген кітаптардың бірі болды. Өйткені ғалымның бұл еңбегі арқылы күллі қазақ түркі жазуы, сол жазумен жазылған әдеби мұралар жөнінде тұңғыш рет осы кітап арқылы кең түрде түсінік алды. Шығар-шықпастан көп ізделетін сирек кітаптар қатарына қосылған бұл еңбектің қаншалық қадірлі болғанын өткен ғасырдың 80-90-жылдарында жоғары оқу орындарында гуманитарлық салада білім алғандар жақсы білсе керек. Әрине, уақыт өткен сайын өмірін ғылымға арнаған адамның ізденіс өрісі кеңейіп, сараптау-талдаулары тереңдей түсетіні анық. Бұл орайда, ұзақ жылдар бойы лауазымды мемлекеттік қызметтер атқарса да, бір сәт те өзінің ғалымдығын естен шығармаған Мырзатай Жолдасбеков о бастағы сәтті ғылыми ізденісінің ауқымын ұлғайтып, ғылымдағы негізгі еңбегін «Ұлы дала әдебиеті» атты ғылыми сапасы биік көлемді кітапқа айналдырды. Өткен жылы «Ғылым» баспасынан шыққан сол кітапты қолға алып парақтағанда, расында да, қазақ әдебиеттану ғылымына мән-мағынасы терең, ұлтымыздың әлемдік мәдениет тарихынан алар орнын көрсететін толыққанды ғылыми еңбектің қосылғанына көзіңіз жетеді. Кітаптың алғысөзін жазған ҚР ҰҒА академигі Сейіт Қасқабасовтың тілімен айтқанда: «Білікті ғалымның қолымызға тиген мына толымды еңбегі – оның ұзақ жылдар бойғы зерттеу жүргізген зерттеулерінің алтын түйіні. Расымен тым ұзақ тарихи дәуірлер мен көшпелі ұлыстар жөңкілген шексіз салқар кеңістікті қамтитын тамыры терең ежелгі әдебиетіміздің дәстүр сабақтастығын, бүгінмен жалғастығын саралаған іргелі еңбекті «Ұлы дала әдебиеті» деп атағаны да орынды». Белгілі бір нәрсеге баға бергенде көтеріңкі леппен сөйлей беруге болар, бірақ айтылған ойға тірек боларлық материал мықты болмаса, ол сөзде бәтуа болмақ емес. Ал Мырзатай Жолдасбековтің «Ұлы дала әдебиеті» деп отырғаны – бір кезде Еуразия кеңістігін ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстаған алып империялардың бірі – Түркі қағанатынан бүгінгі тәуелсіз Қазақстан мемлекетіне жалғасып отырған көркем сөз өнеріндегі өз әліпбиімен тасқа бәдізделген ежелгі түркілік жыр-дастандар мен Ұлы далада жүздеген жылдар бойы ауызша таралып, бүгінге жеткен эпостық шығармалар. Жасыратын несі бар, күні бүгінге дейін Батыс Еуропа мен Батыс Қытайдың арасындағы ұлан-ғайыр Ұлы далада өмір сүрген көшпелі халықтар мемлекеттерін өркениеттен тыс қалған, әлемдік мәдениет тарихына әсері болмады деп санайтындар теріс ғылыми түсініктер жоқ емес. Бірақ адамзат баласына қаншама ғасыр басты көлік болған жылқыны ең алғаш қолға үйреткен; көшіп-қонуға өте ыңғайлы, әлемде аналогы жоқ – киіз үйді, жаңа туған нәрестені бөлеуге арналған ағаш төсек – бесікті, теңдессіз саз аспаптары – домбыра мен қобызды, адам денсаулығына өте пайдалы сусын – қымыз бен шұбатты т.б. қаншама құндылықтарды ұрпағына мұра қылып қалдырған, ең бастысы – өз жазуын ойлап тапқан, ауқымды әдеби мұралары бар Ұлы дала халқын тарих ұмытқан жоқ. Десек те, империялық пиғылдың немесе нәсілшілдік астамдықтың батпағына батқан жалған ғылыми көзқарастар бел алып тұрған шақта барды бардай таныстырудың өзі үлкен күш. Ондай қыңыр күштердің алдында өз халқының қандай ұлы мұраның иесі екенін таныту оңай емес. Демек, алыс ғасырлардағы жылғадан бас алған «Асыл арналардың» үлкен арнаға айналып, «Ұлы дала әдебиеті» атты теңізге кеп құюына дейінгі аралықта тынбай тер төгу керектігін о бастан жете түсінген Мырзатай Жолдасбекұлының мақсаты биік еді. Сол мақсат біз әңгіме қылып отырған кітапта орындалған. Бүгінде кез келгеніміз «Арғы бабам – ер Түрік» деп кеуде қаққанымызбен, кезінде оның бабамыз екенін дәлелдеудің өзі қиын еді. Себебі шетелдік зерттеушілер қазақ тарихын өз мемлекеттерінің мүддесі тұрғысынан жазып, тарихи деректерге жүрдім-бардым қарап, соның нәтижесінде ел мен жердің, тарихи тұлғалардың аттары шатасып, тіпті, түркілік тұлғаларды, олардың мәдениетін қазаққа жақындатпай, оны Ұлы далада өмір сүрген әлдебір «ирантілдес халықтарға» теліп әділетсіздік жасаған-ды. Соның кесірінен түркі халықтарының тасқа қашалған әдеби-тарихи мұралары еуропалық зерттеушілер тарапынан қате аударылды, тұтас сөйлемдер аударылмай қалып кетті немесе зерттеушілер ескерткіштердегі мәтіндерді өздеріне таныс тілдерге икемдеді. Міне, өзінен бұрын түркі жазба ескерткіштерін зерттеушілердің осы бір кемшілігін жойып, қатесін түзеп – тарихи ақиқатты қалпына келтіру жолында еңбек еткен М.Жолдасбеков – «Асыл арналар», «Тастар сөйлейді», «Орхон ескерткіштерінің толық атласы» секілді ғылыми дәйегі күшті ғылыми кітаптарын жариялап, түркілік болмысты жете танымай, Түрк қағанатын тұтас империя деп мойындамаудың салдарынан өз зерттеулерінде В.В.Радлов, П.М. Мелиоранский, т.б. аудармашылар тарапынан кеткен олқылықтардың орнын толтырды. Әрбір ұлтты ұлт ететін құндылықтарының бастысы – тілі мен әдебиеті. Қазақ деген ұлтты бүгінде әлем біледі, бірақ ол бір күнде қалыптасып, ұлт дәрежесіне жеткен жоқ. Оның тамыры ғасырлар тереңінде, тарих қойнауында. Әдебиеті өте ерте заманнан бастау алады. «Түрктердің жазба әдебиетінің негізі VII-VIII ғасырларда қаланған» деген тұжырым жасайтын М.Жолдасбековтің кітабы соны дәлелдейді. Бірақ сол пікірді орнықтыру да оңай болмаған. Бұл туралы «Ұлы дала әдебиетінің» авторы: «Орхон ескерткіштері жайын сөз еткенде, қазақ халқы көшпелі ел, жөңкіліп көшіп қонып жүріп мәдени мұра қалдырмаған. Қазақстан жеріндегі көне дүние ескерткіштерін не сақтардікі (қазақтың өзі сақтардың тікелей ұрпағы ғой), не соғдынікі (иран тілдес ертедегі халық) деп, ата-бабамыздан қалған мұраны өзімізге жолатпай, алып қашқан кездеріміз болғаны рас. Бартольд бастаған атақты түркологтар мәдениеттің ең жоғарғы сатысы – жазудың түрк халықтарында VII ғасырда болғанына таңдай қағып, таңырқаған еді. Батыс историографтарының бұған таңданып қана қоймай, рун жазуына келеді екен, біздің ата-бабаларымыз бір кезде Саян тауларына барған болар деп, жазбалардың кілтін таба алмай, немістер мен финдердің өздеріне меншіктегісі келіп дал болғанын, бірақ одан ештеңе шықпағанын тарих білмей ме? Ақыры даулы алфавиттің жұмбағы шешіліп, сыры ашылғанда, олардың иесі түрк халықтары екеніне көз жеткізгенде ғана дау-талас тоқтаған еді. Шынында да ол ескерткіштерді жасаған негізінен қазақ халқының құрамына кірген ру-тайпалар болатын. ...Сөйтсе де, өкінішке қарай, бір ғасырдан астам уақыт бойы зерттеліп келе жатқан осы бір ғажап шығармаларды халқымыздың мұрасы ретінде соңғы жылдарға дейін қазақ ғалымдарының батылы жетіп, ешкім қолға ала қоймаған. Бір кездерде бұл ескерткіштерді жоғары мектепте оқыту талабын қолға алған Құдайберген Жұбанов екен, бірақ осы бір әдепкі әрекет, өкінішке орай, жүзеге аспай ұмыт болады», – дейді. Міне, осы талайлар соңына жеткізбей кеткен істі қолға алып, тыңғылықты зерттеу жүргізген Мырзатай Жолдасбекұлы алдымен Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихына назар аударып, ондағы мәтіндердің мәнін анықтап, оқып, транскрипциясын жасайды, мағынасын қазақшалайды, жанрын анықтайды. Солайша, «Орхон ескеткіштерінің мәтіндері» (VII ғасыр), «Күлтегін» (үлкен жазу), «Тоныкөк» жырларының қазақша мәтіндерін оқырман назарына ұсына отырып, автор қазақ әдебиетінің арғы тегі қайда жатқанына қарапайым оқырманнан бастап, маман ғалымдарға дейін ежелгі жазулардың кейінгі дәуірлердегі қазақ эпостарымен үндесетінін көрсетіп берді. Бұл орайда ғалымның «Орхон» жырымен қазақтың «Алпамыс» дастанын салыстырғаны назар аударарлық. Қарап көрейік: «Тағы бір ерекше айта кететін нәрсе – «Орхон», «Алпамыс» жырларында жеті санының жиі қайталануы жайлы. Бірнеше мысал келтірейік.
- Әкем қаған он жеті ер ертіпті.
- Жиылып жетпіс ер бопты.
- Қосыны жеті жүз ер бопты.
- Қырық жеті рет аттанды,
- Әкем өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды.
- Күлтегін қой жылы он жетінші күні дүниеден ұшты.
- Жеті жыл жаттым мен деймін,
- Жеті жылдың ішінде,
- Жеті күн мен жеті түн
- Отырған орны жер болып