Kıik qyrylǵan kúz

Kıik – tumsa tabıǵattyń erek jaratylysy. Jáýdirkóz janýar álemniń úsh-aq buryshynda tabıǵı jolmen ósip-ónedi eken. Kıeli ańǵa tal besik bolǵan sol sanaýly mekenniń biri – qazaq topyraǵy. Ótken ǵasyrdyń ortasynda dalamyzdaǵy kıiktiń sany 2 mıllıonnan asyp jyǵylǵan. Mamandardyń esebinshe, búginde elimizde nebári 334 myńǵa jýyq kıik tuıaǵy qalǵan kórinedi. Beıresmı derekter tipti 200 myńǵa jetýi neǵaıbyl degendi meńzeıdi. Ózekti órteıtini – dala janýarynyń on ese azaıýyna tabıǵattan góri adamnyń qosqan «úlesi» kóbirek.
2020 jylǵa deıin Qazaqstan aýmaǵynda kıikti ǵylymı negizden bólek maqsatta paıdalanýǵa tyıym salynǵan. Biraq bul tyıym brakonerlerdi toqtatar emes. Máselen, byltyr bir ǵana Batys Qazaqstan oblysynda brakonerlerden kıiktiń 616 denesi men 955 múıizi, 25 myltyq,
1 025 oq, 18 pyshaq pen 19 ara tárkilendi. Oǵan 14 kólik, 3 motorly qar shańǵysy men kvadroıkldi qosyńyz. Bas prokýratýranyń derekterine qaraǵanda, 2017-2018 jyldary elimizde brakonerler shamamen 3 myńdaı kıikti qyrǵan.
Bıyl da dala kıesine myltyq kezengender azaımady. Naýryzda Aqmola jáne Qaraǵandy oblystarynda múıizderi kesilgen júzden astam óli kıik tabylsa, maýsymda Aqtóbeniń Shalqar aýdanynyń tórt turǵynynan úsh kıiktiń eti men 6 dana múıiz tárkilendi. Kıikke qyrǵıdaı tıgen taǵy bir brakonerler tamyz aıynda Qostanaı oblysy Naýyrzym aýdanynyń Aqjol aýyly mańynda qolǵa tústi. Polıııa izderine túskende kólikterine óńgerip alǵan eki kıikti laqtyra qashqan qaskóılerdiń aram pıǵyly iske aspady.
Kúz kelgeli kıik qyrǵyny tipti údedi. Ótken jeksenbi, 10 qarashada Batys Qazaqstan oblysynda brakoner 348 dana kıik múıizimen ustaldy. Tabıǵat qorǵaý polıııasynyń qyzmetkerleri shekara qyzmetimen birge shekara beketinde Oral qalasynyń 1972 jyly týǵan turǵyny aıdap kele jatqan «Kraısler» avtokóligin toqtatyp teksergende, kóliktegi eki chemodannan 348 dana kıik múıizi tabyldy. Alaıda qos dorbasyn bókenniń múıizine toltyrǵan oraldyqtyń «oljasy» ótken aıdyń sońynda Ulttyq qaýipsizdik komıteti qolǵa túsirgen qylmystyq top «tabysynyń» janynda túk emes. Atyraý, Aqtóbe, Batys Qazaqstan, Túrkistan jáne Qyzylorda oblystarynyń, sondaı-aq Almaty jáne Shymkent qalalarynyń aýmaǵynda uzaq ýaqyt boıy kıik múıizin daıyndap, odan ary Qytaıǵa kontrabandalyq jolmen satqan qylmyskerlerdi tintý barysynda 1 tonna 118 keli kıik múıizi tabyldy. Bul kem degende 3 myń bókenniń atylǵanyn aıǵaqtaıdy. Sarapshylardyń esebi boıynsha 18 adamnan turatyn qylmystyq toptyń memleketke keltirgen zııany – 5 mlrd 664 mln teńgege teń.
Qoǵamda úlken dúmpý týdyrǵan bul oqıǵa Memleket basshysynyń da nazarynan tys qalmady. Qasym-Jomart Toqaev tabıǵatqa orny tolmas zalal keltirgenderdi qatań jazalaýdy tapsyrdy. «Brakonerler tabıǵat baılyǵy – kıikterdi aýlaýdy toqtatpaı otyr. Almaty oblysynda UQK qyzmetkerleri 3 myńǵa jýyq kıikti óltirgen qylmyskerlerdi quryqtady. Qaskóıler zańǵa sáıkes qatań jazaǵa tartylýy tıis. Quqyq qorǵaý organdary mundaı zańsyz áreketterge toqtaý salýy kerek», – dedi Prezıdent.
Zań jetildirildi, jaza qatańdatyldy
Memleket basshysynyń tapsyrma-synan keıin Qylmystyq kodekske birqatar ózgertýler men tolyqtyrýlar engizildi. Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıe-mınıstri Erlan Nysanbaevtyń aıtýynsha, budan bylaı brakonerler jasaǵan qylmysy úshin 12 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady. «Zańsyz ańshylyq úshin qylmystyq sheshim belgileri keńeıtildi jáne sankııalar ulǵaıdy. Máselen, buryn osy bap boıynsha brakonerler ańshylyqta janýarǵa zardap keltiretin jarylǵysh quraldar, keme men qarda júretin mashına qoldanǵanda ǵana jazalanatyn edi. Endi onda atý quraly, pnevmatıkalyq jáne sýyq qarý, ıtter men ańshylyq qustary engizildi. Brakonerler jazaǵa tartylatyn Qylmystyq kodekstiń 339-baby jetildirildi. Buryn 5 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy berilse, endi bul jaza 12 jylǵa sozylady. Budan bólek, sheteldikterdi tabıǵatqa keltirgen zalaly úshin 5 jylǵa el aýmaǵynan shyǵarý qarastyrylǵan. Zańnamany jetildirý jumystary áli de júrip jatyr», – deıdi vıe-mınıstr.
Buǵan deıin zańdy belden basqan brakonerler ońaı jazamen qutylyp keldi. Keıbirine salynǵan aıyppul ań atýdan tapqan tabysynyń onnan bir bóligindeı ǵana. Máselen, quqyq qorǵaý organdarynyń dereginshe, kıik múıiziniń Qazaqstandaǵy baǵasy 2 kelisi úshin 200 myńnan asyp otyr. Al Qytaı bazarlarynda 3 500-5 000 dollar arasynda. Sonda 4 múıiz 1 keli bolsa, ár múıizdiń baǵasy Qytaı bazarynda 1 000 dollar tóńireginde. Al brakonerlerge kıikti atqany úshin nebári 300 aılyq eseptik kórsetkish kóleminde aıyppul salynyp keldi. Kók qaǵazdyń astynda qalǵan qaskóıge kóldeneń tabysynyń onnan bir bóligin aıyppulǵa jumsaý sóz bop pa? Demek, tabıǵat qorǵaýshylardyń kıikke qarý kezenýshilerdiń kúrt kóbeıýin zańnyń solqyldaqtyǵynan kórýi negizsiz emes.
Jyl basynan beri brakonerlerdiń izine túsý kezinde úsh ınspektordyń kóz jumýy zańnamadaǵy tabıǵat qorǵaýshylardyń quzyretin de qaıta qaraý qajettigin kórsetti. Qańtarda Qaraǵandy oblysynda qoryqshy Erlan Nurǵalıev qaskóıler qolynan qaza tapsa, shildede brakonerler «Ohotzoopromnyń» taǵy bir ınspektory – 43 jastaǵy Qanysh Nurtazınovty mert qylǵan edi. Eki oqıǵadan keıin es jıyp úlgermeı jatyp qazannyń sońynda Qyzylordadan taǵy bir ınspektordyń ólimi jaıly sýyt habar jetti. Jalaǵash aýdanynyń aýmaǵynda brakonerlerdi qýý kezinde «Ohotzooprom» qyzmetkerleriniń kóligi aýdarylyp, aýyr jaraqat alǵan ınspektorlardyń biri oqıǵa ornynda kóz jumdy.
Osy oqıǵalardan keıin elimizde ınspektorlardyń quzyreti keńeıip, olardyń ómiri men densaýlyǵyn qorǵaý sharalary kúsheıtildi. «Keıbir zańnamalyq aktilerine agroónerkásiptik keshendi retteý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Qazaqstan zańy boıynsha budan bylaı tabıǵatty qorǵaý ınspektorlary quqyq buzýshylardy ustap, qylmysty tirkeı alady. Sondaı-aq memlekettik ınspektorlardyń qyzmettik avtokólikterine daýys zoraıtqysh quraly men arnaıy dabyldar ornatylatyn boldy.
2012 jyldyń 24 mamyryndaǵy Úkimettiń №670 Qaýlysymen retteletin qyzmettik qarý men arnaıy quraldardy qoldaný tártibin de qaıta qarap jatyrmyz. Onda ınspektor ózine oq atylǵan jaǵdaıda ǵana qarý qoldanýǵa quqyly. Zań arqyly Orman kodeksine, «Aıryqsha qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtar týraly» jáne «Janýarlar álemin qorǵaý, paıdalaný týraly» zańdarǵa vedomstvoǵa ýákiletti organ men onyń aýmaqtyq bólimshelerin qadaǵalaý fýnkııasy jóninde ókilettik berý týraly túzetýler engizildi, – deıdi Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıe-mınıstri Erlan Nysanbaev. Qadaǵalaý fýnkııasynyń bolýy ınspektorlarǵa jeke jáne zańdy tulǵalardyń zańǵa qaıshy áreketine jedel jaýap qatýǵa – toqtatý, qujat tekserý, ustaý, aýlaý quraldaryn, qarý-jaraqty tárkileý sekildi jedel shara qabyldaýǵa múmkindik beredi. Odan bólek, tabıǵat qorǵaý ınspekııasynyń mamandary aýlanǵan ań-qus pen balyqty da tárkileýge quqyly.
Inspektor da oljaǵa ortaq
Zańnamaǵa engizilgen atalǵan ózgertýler men tolyqtyrýlardan bólek, ınspektorlardy óz kásibin adal atqarýǵa yntalandyrýdyń jańa ádisi engizilmek. Sırek janýarlardy atqany úshin ustalǵan brakonerler memleketke aıyppul tóleıdi. Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıe-mınıstrligi sol aıyppuldyń 30 paıyzyn zańsyz ańshylyq jasaǵan adamdardy ustaýǵa kómektesken ınspektorlarǵa syıaqy retinde tabystaý máselesin qarastyrýda. Mundaǵy maqsat – qoryqshylardyń óz mindetterin umytyp, ań aýlaýshylarmen sybaılasyp ketýine jol bermeý. Óıtkeni ınspektorlardyń bári Nurǵalıev pen Nurtazınovtaı kásibine adal emes. Sońǵy ýaqytta brakonerlerdi qolǵa túsirgender jaıly ǵana emes, qaskóılerdiń izin jasyrýǵa kómektesken qoryqshylar týraly da jıi estıtin boldyq. Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıe-mınıstrliginiń málimetine súıensek, ótken jyl men bıylǵy 9 aıda osyndaı 10 oqıǵa tirkelgen. Máselen, ótken aptada 154 bas aqbókendi qynasha qyryp, múıizderin Nur-Sultan arqyly Reseıge jibermek bolǵan qylmystyq topqa qatysty sot isi aıaqtaldy. Aqmola oblysy polıııa departamentiniń baspasóz hatshysy Gúlnar Pınchýktyń aıtýynsha, segiz aıǵa sozylǵan tergeý qorytyndysy boıynsha iske «Ohotzoopromnyń» óńirlik fılıalynyń Qyzyl kitapqa engen janýarlardy qorǵaýǵa tıis eki qyzmetkerdiń qatysy bary dáleldengen.
Bıyl qańtarda Atyraý jáne Mańǵystaý oblystarynda balyq ınspekııasy men polıııanyń «qamqorlyǵynyń» arqasynda emin-erkin qylmys jasap júrgen top ustaldy. 2017 jyldyń jeltoqsanynda «Ohotzooprom» ÓB» RMQK-nyń Yrǵyz-Torǵaı rezervatynyń ınspektory qolǵa tústi. Onyń kóliginen kıiktiń 8 múıizi, ańshy myltyǵy men oq-dári tabylǵan. Bul derekter tabıǵat qorǵaý ınspektorlarynyń arasynda da ala jipti attaıtyndar kezdesetinin aıǵaqtaıdy. Demek, brakonerliktiń artynda jeń ushyna jalǵasqan sybaılas jemqorlyq tur. Ien dalanyń ań-qusyn aıaýsyz atyp júrgenderdiń quqyq qorǵaý organdary men sotta da sybaılastary bolýy múmkin degen sóz el aýzynda beker júrmese kerek.
Mundaı oı túıýge ıtermelegen oqıǵalardyń biri 2017 jyly Túrkistan oblysynda bolǵan edi. Arys aýdandyq soty tabıǵat qorǵaý ınspektory Rýslan Zagırovty Qylmystyq kodekstiń 362-baby boıynsha sottap, úsh jyl boıy qorshaǵan ortany qorǵaý salasynda jumys isteýge tyıym saldy. Sebebi ınspektor qyzmet babyn asyra paıdalanǵan kórinedi. Is júzinde tabıǵat qorǵaý ınspektory Syrdarııa ózeninde elektr toǵyn paıdalana otyryp, balyq aýlap júrgen eki adamdy baıqap qalǵan. Sóıtip úrlemeli qaıyqpen zań buzýshylardyń izine túsedi, olar óz qaıyqtarymen munyń qaıyǵyn birneshe ret súzgen. Inspektor brakonerlerge eskertý úshin aldymen aspanǵa, sodan soń sýǵa oq atypty. Al zań buzýshylar munyń ózine qarsy oq atqan. Oqıǵa shıelenisip ketkendikten, ınspektor ózenniń qarsy jaǵalaýyna júzip ketýge májbúr bolady. Keıin álgi ekeý «ınspektor bizdi jaralady» dep shaǵym jasasa kerek, aýrýhanaǵa da barǵan. Jaralanǵany týraly qujattar da alypty. Sońynda tabıǵat qorǵaý ınspektory aıypty bolyp shyǵa kelgen.
Elimizdegi ań-qus atý isterine qatysty tergeýdiń týralyǵy, sottyń ádildigine kúmándi kóbeıtken taǵy bir mysal. 2012 jyldyń qazan aıynda «Ohotzooprom» mekemesiniń Almaty oblysyndaǵy Sharyn ulttyq parki ınspektorlary qaraquıryq atyp alǵan eki azamatty ustaǵan. Bul oqıǵaǵa baılanysty Almaty oblysy Uıǵyr aýdany ishki ister bólimi is qozǵady. Alǵashqy saraptama ańshylardan tárkilengen ettiń qaraquıryqtiki ekenin kórsetken. Biraq ańnyń qanyna jasalǵan «saraptama» bul janýardy kádimgi ıt dep kórsetken. Sóıtip jarty jyldan keıin is jabyldy.
Aıtpaǵymyz, brakonerlikpen kúreste kedergi kóp. Jaza qatańdatyldy. Alaıda zańnyń oryndalýyn qadaǵalaıtyn organdardyń jaýapkershiligi syn kótermeı turǵanda qujatqa ózgertý engizbek túgili, bastan-aıaq qaıta jazyp shyǵýdan da qaıyr joq-aý, sirá...