Kıik qyrylǵan kúz

Kıik – tumsa tabıǵattyń erek ja­ra­tylysy. Jáýdirkóz janýar álemniń úsh-aq buryshynda tabıǵı jol­men ósip-ónedi eken. Kıeli ańǵa tal besik bolǵan sol sanaýly me­kenniń biri – qazaq topyraǵy. Ót­ken ǵasyrdyń ortasynda dala­myz­daǵy kıiktiń sany 2 mıllıonnan asyp jyǵyl­ǵan. Mamandar­dyń esebinshe, búginde elimizde ne­bári 334 myńǵa jýyq kıik tuıaǵy qal­ǵan kórinedi. Beıresmı derekter tipti 200 myńǵa jetýi neǵaıbyl de­gen­di meńzeıdi. Ózekti órteıtini – dala janýa­rynyń on ese azaıýyna ta­bı­ǵattan góri adamnyń  qos­qan «úlesi» kóbirek.

2020 jylǵa deıin Qazaqstan aýmaǵynda kıikti ǵylymı negizden bó­lek maqsatta paıdalanýǵa tyıym salynǵan. Biraq bul tyıym brakonerlerdi toqtatar emes. Máselen, byltyr bir ǵana Batys Qazaqstan obly­syn­da brakonerlerden kıiktiń 616 denesi men 955 múıizi, 25 myltyq,
1 025 oq, 18 pyshaq pen 19 ara tár­ki­len­di. Oǵan 14 kólik, 3 motorly qar shańǵysy men kvadroıkldi qosyńyz. Bas pro­kýratýranyń derekterine qaraǵanda, 2017-2018 jyldary elimiz­de bra­ko­ner­ler shamamen 3 myńdaı kıikti qyr­ǵan.

Bıyl da dala kıesine myltyq ke­zen­gender azaımady. Naýryzda Aqmola jáne Qaraǵandy oblystarynda múıizderi kesilgen júzden astam óli kıik tabylsa, maýsymda Aqtóbeniń Shal­qar aýdanynyń tórt turǵynynan úsh kıiktiń eti men 6 dana múıiz tár­ki­lendi. Kıikke qyrǵıdaı tıgen taǵy bir brakonerler tamyz aıynda Qostanaı ob­lysy Naýyrzym aýdanynyń Aqjol aýy­ly mańynda qolǵa tústi. Polıııa iz­derine túskende kólikterine óńgerip alǵan eki kıikti laqtyra qashqan qas­kóılerdiń aram pıǵyly iske aspady.

Kúz kelgeli kıik qyrǵyny tipti úde­­di. Ótken jeksenbi, 10 qarashada Ba­tys Qazaqstan oblysynda brakoner 348 dana kıik múıizimen ustaldy. Tabıǵat qorǵaý polıııasynyń qyz­metkerleri shekara qyzmetimen birge shekara beketinde Oral qalasynyń 1972 jyly týǵan turǵyny aıdap kele jatqan «Kraısler» avtokóligin toq­tatyp teksergende, kóliktegi eki chemodannan 348 dana kıik múıizi tabyldy. Alaı­da qos dorbasyn bókenniń múıi­zine toltyrǵan oraldyqtyń «oljasy» ótken aıdyń sońynda Ulttyq qaýip­siz­dik komıteti qolǵa túsirgen qylmys­tyq top «ta­by­sy­­nyń» janynda túk emes. Atyraý, Aq­tóbe, Batys Qazaqstan, Túr­kistan jáne Qyzylorda oblys­tary­nyń, son­daı-aq Almaty jáne Shym­kent qa­la­la­ry­nyń aýmaǵynda uzaq ýaqyt boıy kıik múıizin daıyndap, odan ary Qy­taıǵa kontrabandalyq jol­men satqan qyl­myskerlerdi tintý bary­synda  1 ton­na 118 keli kıik múıi­zi tabyldy. Bul kem degende 3 myń bó­kenniń atylǵanyn aı­ǵaqtaıdy. Sarap­shylardyń esebi boıyn­sha 18 adamnan turatyn qyl­mys­tyq toptyń mem­leketke keltirgen zııany – 5 mlrd 664 mln teńgege teń.

Qoǵamda úlken dúmpý týdyrǵan bul oqıǵa Memleket basshysynyń da nazarynan tys qalmady. Qasym-Jomart Toqaev tabıǵatqa orny tolmas zalal kel­tirgenderdi qatań jazalaýdy tap­syr­­dy.  «Brakonerler tabıǵat baıly­ǵy – kıikterdi aýlaýdy toqtatpaı otyr. Almaty oblysynda UQK qyzmetkerleri 3 myńǵa jýyq kıikti óltirgen qylmys­ker­lerdi quryqtady. Qaskóıler zańǵa sáı­kes qatań jazaǵa tartylýy tıis. Qu­qyq qorǵaý organdary mundaı zań­syz áreketterge toqtaý salýy kerek», – dedi Prezıdent.

Zań jetildirildi, jaza qatańdatyldy

Memleket basshysynyń tapsyrma-synan keıin Qylmystyq kodekske bir­qa­tar ózgertýler men tolyqtyrýlar en­gizildi. Ekologııa, geologııa jáne ta­bıǵı resýrstar vıe-mınıstri Erlan Ny­sanbaevtyń aıtýynsha, budan bylaı bra­konerler jasaǵan qylmysy úshin 12 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıy­rylady. «Zańsyz ańshylyq úshin qyl­mystyq sheshim belgileri keńeıtildi jáne sankııalar ulǵaıdy. Máselen, bu­ryn osy bap boıynsha brakonerler ań­shylyqta janýarǵa zardap kelti­retin jarylǵysh quraldar, keme men qar­da júretin mashına qoldanǵanda ǵa­na jazalanatyn edi. Endi onda atý qu­raly, pnevmatıkalyq jáne sýyq qarý, ıt­ter men ańshylyq qustary engizildi. Brakonerler jazaǵa tartylatyn Qyl­mys­tyq kodekstiń 339-baby jetildirildi. Buryn 5 jylǵa deıin bas bos­tan­dy­ǵy­nan aıyrý jazasy berilse, endi bul jaza 12 jylǵa sozylady. Budan bólek, she­teldikterdi tabıǵatqa keltirgen za­la­ly úshin 5 jylǵa el aýmaǵynan shy­ǵarý qarastyrylǵan. Zańnamany jetildirý jumystary áli de júrip jatyr», – deıdi vıe-mınıstr.

Buǵan deıin zańdy belden basqan bra­konerler ońaı jazamen qutylyp keldi. Keıbirine salynǵan aıyppul ań atýdan tapqan tabysynyń onnan bir bóligindeı ǵana. Máselen, quqyq qorǵaý organdarynyń dereginshe, kıik múıi­ziniń Qazaqstandaǵy baǵasy 2 kelisi úshin 200 myńnan asyp otyr. Al Qytaı bazarlarynda 3 500-5 000 dollar arasynda. Sonda 4 múıiz 1 keli bol­sa, ár múıizdiń baǵasy Qytaı ba­za­ryn­da 1 000 dollar tóńireginde. Al brakonerlerge kıikti atqany úshin nebári 300 aılyq eseptik kórsetkish kóleminde aıyppul salynyp keldi. Kók qaǵazdyń astynda qalǵan qaskóıge kóldeneń tabysynyń onnan bir bóligin aıyppul­ǵa jumsaý sóz bop pa? Demek, tabıǵat qor­ǵaýshylardyń  kıikke qarý kezený­shi­lerdiń kúrt kóbeıýin zańnyń sol­qyl­daqtyǵynan kórýi negizsiz emes.

Jyl basynan beri brakonerlerdiń izine túsý kezinde úsh ınspektordyń kóz ju­mýy zańnamadaǵy tabıǵat qorǵaý­shy­lardyń quzyretin de qaıta qaraý qa­­­jettigin kórsetti. Qańtarda Qara­ǵan­dy oblysynda qoryqshy Erlan Nur­ǵalıev qaskóıler qolynan qaza tapsa, shildede brakonerler «Ohotzooprom­nyń» taǵy bir ınspektory – 43 jas­taǵy Qanysh Nurtazınovty mert qyl­ǵan edi.  Eki oqıǵadan keıin es jıyp úlgermeı jatyp qazannyń sońynda Qyzylorda­dan taǵy bir ınspektordyń ólimi jaıly sýyt habar jetti. Jalaǵash aýdany­nyń aýmaǵynda brakonerlerdi qýý ke­zinde «Ohotzooprom» qyzmet­ker­leriniń kóligi aýdarylyp, aýyr jaraqat alǵan ınspektorlardyń biri oqıǵa ornynda kóz jumdy.

Osy oqıǵalardan keıin elimizde ıns­pektorlardyń quzyreti keńeıip, olar­dyń ómiri men densaýlyǵyn qorǵaý sharalary kúsheıtildi. «Keıbir zań­na­ma­lyq aktilerine agroónerkásiptik keshendi retteý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Qazaqstan zańy boıynsha budan bylaı tabıǵatty qorǵaý ınspektorlary quqyq buzýshylardy ustap, qyl­­mysty tirkeı alady. Sondaı-aq mem­­lekettik ınspektorlardyń qyz­met­tik avtokólikterine daýys zoraıt­qysh quraly men arnaıy dabyldar ornatylatyn boldy.

2012 jyldyń 24 mamyryndaǵy Úkimettiń №670 Qaýlysymen rettele­tin qyzmettik qarý men arnaıy qu­ral­dardy qoldaný tártibin de qaıta qarap ja­tyrmyz. Onda ınspektor ózine oq atylǵan jaǵdaıda ǵana qarý qoldanýǵa quqyly. Zań arqyly Orman kodeksine, «Aıryqsha qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtar týraly» jáne «Janýarlar álemin qor­ǵaý, paıdalaný týraly» zańdarǵa ve­doms­t­voǵa ýákiletti organ men onyń aý­maq­tyq bólimshelerin qadaǵalaý fýnkııasy jóninde ókilettik berý týraly túzetýler engizildi, – deıdi Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıe-mınıstri Erlan Nysanbaev. Qa­daǵalaý fýnkııasynyń bolýy ıns­pek­torlarǵa jeke jáne zańdy tulǵalardyń zańǵa qaıshy áreketine jedel jaýap qatýǵa – toqtatý, qujat tek­serý, ustaý, aý­laý quraldaryn, qarý-jaraqty tárki­leý sekildi jedel shara qabyldaýǵa múm­kin­dik beredi. Odan bólek, tabıǵat qor­ǵaý ınspekııasynyń ma­mandary aý­lanǵan ań-qus pen ba­lyq­ty da tárki­leýge quqyly.

Inspektor da oljaǵa ortaq

Zańnamaǵa engizilgen atalǵan óz­gertýler men tolyqtyrýlardan bólek, ıns­pektorlardy óz kásibin adal at­qarýǵa yntalandyrýdyń jańa ádisi engizilmek. Sırek janýarlardy atqany úshin ustalǵan brakonerler memleketke aıyppul tóleıdi. Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıe-mınıstrligi sol aıyppuldyń 30 paıyzyn zańsyz ańshylyq jasaǵan adamdardy ustaýǵa kómektesken ınspektorlarǵa syıaqy retinde tabystaý máselesin qa­rastyrýda. Mundaǵy maqsat – qoryq­shylardyń óz mindetterin umytyp, ań aýlaýshylarmen sybaılasyp ketýine jol bermeý. Óıtkeni ınspektorlardyń bári Nurǵalıev pen Nurtazınovtaı ká­sibine adal emes. Sońǵy ýaqytta brakonerlerdi qolǵa túsirgender jaıly ǵa­na emes, qaskóılerdiń izin jasyrýǵa kómektesken qoryqshylar týraly da jıi estıtin boldyq. Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar vıe-mınıstr­liginiń málimetine súıensek, ótken jyl men bıylǵy 9 aıda osyndaı 10 oqıǵa tir­kelgen. Máselen, ótken aptada 154 bas aqbókendi qynasha qyryp, múıiz­de­rin Nur-Sultan arqyly Reseıge jiber­mek bolǵan qylmystyq topqa qatysty sot isi aıaqtaldy.  Aqmola oblysy polıııa departamentiniń baspasóz hatshysy Gúlnar Pınchýktyń aıtýynsha, segiz aıǵa sozylǵan tergeý qorytyndysy boıyn­sha iske «Ohotzoopromnyń» óńir­lik fılıalynyń Qyzyl kitapqa engen janýarlardy qorǵaýǵa tıis eki qyz­metkerdiń qatysy bary dálel­dengen.

Bıyl qańtarda Atyraý jáne Mań­ǵystaý oblystarynda balyq ınspekııasy men polıııanyń «qamqorlyǵy­nyń» arqasynda emin-erkin qylmys jasap júrgen top ustaldy. 2017 jyl­dyń jeltoqsanynda «Ohotzooprom» ÓB» RMQK-nyń Yrǵyz-Torǵaı re­zer­vatynyń ınspektory qolǵa tústi. Onyń kóliginen kıiktiń 8 múıizi, ańshy myltyǵy men oq-dári tabylǵan. Bul de­rek­ter tabıǵat qorǵaý ınspektor­lary­nyń arasynda da ala jipti attaıtyndar kezdesetinin aıǵaqtaıdy.  Demek, brakonerliktiń artynda jeń ushyna jalǵasqan sybaılas jemqorlyq tur. Ien dalanyń ań-qusyn aıaýsyz atyp júrgenderdiń quqyq qorǵaý organdary men sotta da sybaılastary bolýy múmkin degen sóz el aýzynda beker júrmese kerek.

Mundaı oı túıýge ıtermelegen oqıǵalardyń biri 2017 jyly Túrkistan oblysynda bolǵan edi. Arys aýdandyq soty tabıǵat qorǵaý ınspektory Rýslan Zagırovty Qylmystyq kodekstiń 362-baby boıynsha sottap, úsh jyl boıy qorshaǵan ortany qorǵaý salasynda jumys isteýge tyıym saldy. Sebebi ınspektor qyzmet babyn asyra paıdalanǵan kórinedi. Is júzinde tabıǵat qorǵaý ınspektory Syrdarııa ózeninde elektr toǵyn paıdalana otyryp, balyq aýlap júrgen eki adamdy baıqap qalǵan. Sóıtip úrlemeli qaıyqpen zań buzýshylardyń izine túsedi, olar óz qaıyqtarymen munyń qaıyǵyn birneshe ret súzgen. Inspektor brakonerlerge eskertý úshin aldymen aspanǵa, sodan soń sýǵa oq atypty. Al zań buzýshylar munyń ózine qarsy oq atqan. Oqıǵa shıelenisip ketkendikten, ınspektor ózenniń qarsy jaǵalaýyna júzip ketýge májbúr bolady. Keıin álgi ekeý «ınspektor bizdi jaralady» dep shaǵym jasasa kerek, aýrýhanaǵa da barǵan. Jaralanǵany týraly qujattar da alypty. Sońynda tabıǵat qorǵaý ınspektory aıypty bolyp shyǵa kelgen.

Elimizdegi ań-qus atý isterine qatysty tergeýdiń týralyǵy, sottyń ádildigine kúmándi kóbeıtken taǵy bir mysal. 2012 jyldyń qazan aıynda «Ohotzooprom» mekemesiniń Almaty oblysyndaǵy Sharyn ulttyq parki ınspektorlary qaraquıryq atyp alǵan eki azamatty ustaǵan. Bul oqıǵaǵa baılanysty Almaty oblysy Uıǵyr aýdany ishki ister bólimi is qozǵady. Alǵashqy saraptama ańshylardan tár­kilengen ettiń qaraquıryqtiki ekenin kór­setken. Biraq ańnyń qanyna jasal­ǵan «saraptama» bul janýardy kádimgi ıt dep kórsetken. Sóıtip jarty jyldan keıin is jabyldy.

Aıtpaǵymyz, brakonerlikpen kúreste kedergi kóp. Jaza qatańda­tyl­dy. Alaıda zańnyń oryndalýyn qada­ǵa­laıtyn organdardyń jaýapkershiligi syn kótermeı turǵanda qujatqa ózger­tý engizbek túgili, bastan-aıaq qaıta jazyp shyǵýdan da qaıyr joq-aý, sirá...