Sapýn baýraıynda 52 fashıstiń kózin joıǵan batyr

Sarǵaıǵan (27.01.1983j.) «Kazahstanskaıa pravda» gazetinen mynadaı bir habar jyly ushyraı ketkeni. Taqyryby – «Batyrdy kim biledi?». Men mine 12 jyldam astam 417-shi Qyzyl Týly 2-shi dárejeli Sývorov ordendi atqyshtar dıvızııasynyń jaýyngerleri jaıynda kitap jazý nıetimen materıal jınaý ústindemin. Shabýyl kezinde, sondaı-aq Sıvash kólin alýda 1372-polktyń 3-batalonnyń partorgy Ysqaqov Sultanbaı erekshe erlik kórsetti. Ulty qazaq, Jambyl oblysynan, áıeli Tartarıeva Sara. Qazir materıal jınaqtap júrmin, – dep jýrnalıst Mıhaıl Glýenko habarlaǵan. Batyr-jaýyngerdi biletinder bolsa, bolmasa semıasyn biletinder bolsa, habar berse degen ótinishi bar. Aıaǵynda izdeýshiniń adresi, aty-jóni túgeldeı jazylypty.

Keıinnen zaporojelik jýrnalıst Mıhaıl Glýenko «Kazakstanskaıa pravda» gazetiniń oqyrmandaryna alǵysyn aıtyp, jyldar boıy izdestirgen adamynyń tabylýyna kómektesken adam­dar­ǵa rızashylyǵyn bildirip hat jazypty. Hat­tyń sońynda 3-atqyshtar ba­talon­nyń burynǵy komandıri Bondar Petr Semenovıchtiń saý-salamat júrip jat­qanyn, sol bir qıyn-qystaý shaqta partorg Sultanbaı Ysqaqovpen birge qatty jaralanǵanyn, biraq keıin sapqa qaıta qosylyp, batalon basqara bergenin de eske salypty. Osy erligi úshin kishi leıtenant Ysqaqov Sultanbaı Sovet Oda­ǵy­nyń Batyry ataǵyna usynylǵan. Biraq Sul­tanbaı Ysqaqov óziniń Sovet Oda­ǵynyń Batyry ataǵyna usynylǵanyn sol joly da, sodan keıin de bilgen joq. Sol bilmegen qalpy júre berer me edi, kaıter edi, eger Zaporojelik jýrnalıst Mıhaıl Glýenko bolmaǵanda...

Sultanbaı 1915 jyly 5 mamyrda Jambyl oblysy Shý aýdany burynǵy Chkalovo, Lenın atyndaǵy kolhozynyń Troıkoe aýyl keńesinde, Kóktóbe aýylynda qarapaıym sharýa otbasynda jaryq dúnıege kelgen.

Ákesi Ysqaq Sazanbekov 1929 jylǵa deıin kedeı sharýa bolǵan, 1929 jyly  kol­hoz qataryna kiredi. Sheshesi Rysbala úı-sharýashy. 1926 jyly  1-synypqa barady. Synyp bitiredi de 1933 jyly  traktorıst kýrsyn oqıdy, ony bitirip traktorshy, brıgadır bolyp jumys atqarady. 1937 jyly  ásker qataryna shaqyrylyp, Qıyr Shyǵysta Habarovsk ólkesinde Krasnoe Rechka eldimekeninde 185-avtobatalonynda qyzmet atqaryp, óz boryshyn ótep aman esen aýylyna oralady.

1939-1941 jyldary Kókterek aýylynda ýchaskelik mılııoner, shtattan tys avtoınspektor bolyp jumys isteıdi. 1940 jyly Tartarıeva Sara azamatshamen otbasyn quraıdy.

El basyna kún týǵanda ol alǵash­qy­lardyń biri bolyp qolyna qarý alyp, maıdanǵa attandy. Sharýa Qyzyl Armııa qataryna Jambyl oblysy Shý aýdandyq áskerı komıssarıatynan shaqyrylǵan. Ol soǵysqa alǵashqy kúnderden sońǵy kúnderge deıin qatysqan maıdanger. Alǵashynda 2-3 aı daıyndyqtan ótkennen keıin 1941 jyly qazan aıynan – 1942 jyldyń tamyz aıyna deıin 105-atty ásker kavalerııa dıvızııasynda qyzmet atqa­rady, biraq atalmysh 105-atty ásker kava­le­rııalyq dıvızııasy soǵysqa ketpeı taratylady.

Sonan keıin Ysqaqov Sultanbaı bas­­qa dıvızııalarmen soǵysqa attanyp Don maıdanynyń quramynda Stalıngrad qalasyn qorǵaıdy, odan soń Ońtústik-Batys maıdanynyń qura­myn­da 5-tank Armııasynda jaýdan Stalıngrad, Rostov oblysyn tazartady. Sonan keıin Bas qol­basshy rezervindegi, 179-tankige qarsy artıllerııalyq polkinde atqysh, starshına, keıinnen kishi leıtenant (4-aılyq kýrs 1943 jyly  qyrkúıek – 1943 jyly  jeltoq­san aıyn­da partııa uıymdastyrý kýrsyn oqyp bi­ti­rip batalon partııa uıymdas­ty­rýshy bolyp qyzmet atqarady). Leıtenant, 1372-atqyshtar polkinde rota, batalon partııa uıymdastyrýshy.

Soltústik-Kavkaz maıdanynda Sıvash kólinen Sevastopol qalasyna deıin jaý­dan Qyrym túbegin bosatady, soǵystyń aıaǵynda Bas qolbasshynyń rezervindegi taýly júk artylatyn Qyzyl Týly Karpat polkiniń dıvızıondyq partııa uıym­dastyrýshy.

Er minezdi Sultanbaı urysta batyl, óte jaýapty, tabandy qasıetterimen, ójet­tiligimen kózge túsip, qandy urysta neshe márte erliktiń úlgisin kórsetti.

Verhne-Iasenovskıı hýtor úshin shaıqasta, ynta, jiger kórsetip záresin ushqan shopyrdy aýystyryp, rýlge ózi otyryp, jaýdyń mınomet atqylaýyna qaramastan, qarý-jaraqty, benzındi der kezinde jetkizgeni úshin «Jaýyngerlik eńbegi úshin» medalimen marapattalǵan.

Sıvash kólinen Sevastopol pla­darm­ǵa deıin shabýyl baǵytyndaǵy urys­ta Ysqaqov joldas jaýyngerlerge rýh, ynta, jiger bergeni úshin, buıryqty múltiksiz oryndaǵany úshin, óz mindetin belsendi atqarǵany úshin polk jáne dıvızııa komandırleri podpolkovnık Baranov, general-maıor Vojrakov osy erligi úshin «Qyzyl Juldyz» ordenine usynady, biraq korpýs komandıri general-maıor Koshevoı óz sheshimin jón sanap «Ójettigi úshin» medalin alýyna qol qoıady.

Jeke quramynda tárbıe jumysyn júrgizip, komandovanıeniń buıryǵyn múltiksiz oryndaýǵa jáne úgit, nasıhat jasap 1944 jyldyń jeltoqsan aıynan – 21.02.1945 jylǵa deıin 25 adamdy partııa qataryna alady. Osy qorytyndy boıynsha «Qyzyl Juldyz» ordenine usy­ny­lyp, jáne sonymen marapattalady.

...sol kúni ábden tuzǵa singen, sýyq, sasyq Sıvash kólinen ótip, arǵy betke bekinýge Sultanbaılarǵa da buıryq kel­gen. Ol buıryqty oryndaý ońaıǵa túspedi árıne. Jańbyrsha jaýyp turǵan jaý oǵyna qaramaı, Sıvashtyń sýyn keship, kóldiń arǵy betine ótip ornalasty. Iaǵnı 1944 jyly 8 sáýirde 3-atqyshtar batalony alǵa qoıǵan mindetti oryndaı otyryp shaıqaspen Sıvash kólinen ótti.

1944 jyly 9 sáýirde jaýdy birinshi transheıadan qýyp shyqty. 14.9 belgisi mań­yn­­da­ǵy bıiktikte dushpan qor­ǵa­ny­synyń qoınaýynda urys júrgizdi. Kúndizgi saǵat on ekide kishi leıtenat Ysqaqov óz batalon komandırine kapıtan Bondarǵa baıandady – «birinshi transheıadan fashısterdi túgeldeı joıyp, sonda ózimiz bekinip aldyq. Endi ekinshi transheıany alýǵa daıyndalyp jatyrmyz» – degen habardy jetkizdi.

13.5 belgisiniń bıiktiginde batys betkeıindegi myqty bekinis torabynan jaý asa kúshti pýlemet mınomet oǵyn jaýdyryp, batalonǵa bas kótertpeı tastady. Bekinip alǵan jaý qatty qarsylyq kór­setti. Naǵyz qııamet bastaldy da ketti, 3-batalonnyń aldyna qoıylǵan tapsyrmany oryndaý osy joly qıynǵa tús­ti. Aınala tóńirek azan-qazan, jaý tóbe­shik­te, bular jalbaǵaı jazyqta stra­te­gııalyq jaǵdaıda ınııatıva jaýdyń qolynda, keskilesken qanquıly shaıqas, oq pen otqa oranǵan ondaǵan sharshy kılometr alqaptarynda ondaǵan myń ár túrli kalıbrli qarýlar.

Ásirese 8-atqyshtar rotasynyń shabýyl shebinde qıyn jaǵdaı týdy.

Sol urysta transheıaǵa, jaýdyń blındajyna eń birinshi bolyp, buzyp-jaryp kirip, óziniń batyldyǵymen, áskerı sheberligimen, utqyrlyǵymen, qolma-qoldyq shapshańdyǵymen, mergendigimen, Ysqaqov joldastyń bir ózi ǵana granatamen jáne avtomat oǵymen 52 fashısti óltirdi, jaý­dyń 2 pýlemetin, tankige qarsy atatyn ras­chetyn joıdy, 7 nemis soldatyn tut­qynǵa aldy. 2 saǵattyq urysta 25 jaýyngerdi erlikke bastady. Dushpannyń qar­sy­lasý toraby talqandalyp, tek ba­talon­nyń ǵana emes, búkil polktiń ilgeri basýyna múmkindik berdi.

1944 jyly 18 sáýirde Mıkenzııa aı­maǵynda bolǵan urystarda kishi leıtenant Ysqaqov úsh jaýyngermen uzaq merzimdi atys núktesinde DOT-ty (dolgovremennaıa ognevaıa tochka) qorshaý ústinde jaralandy. Jaraqatyna qaramastan óz tobymen birge, DOT-tyń aýyzyna tankige qarsy qoldanylatyn granatany laq­tyr­dy. Dál sol kúni jaýdyń qarsy shabýylyn toıtara otyryp kishi leıtenant Ysqaqov janǵysh suıyǵy bar shólmekpen jaýdyń tankisin órtep jiberdi, ózi qaıtadan aýyr jaraqattandy.

Osy erligi úshin polk komandıri pod­pol­­kovnık Baranov Sultanbaı Ysqa­qov­tyń erligin Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn alýǵa laıyq dep 1944 jyly                   18 ma­myrda tujyrymdama jasap qol qoıady, ony 417-Sıvash atqyshtar dı­vı­zııa­­sy­nyń komandıri general-maıor Bo­bra­kov qoldap, qýattap Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna laıyq dep sol kúni, ıaǵnı 18.05.1944 jyly  qol qoıyp ústige jiberedi, al 63-atqyshtar korpýsynyń komandıri general-leıtenant Sovet Odaǵynyń Batyry Koshevoı Batyrǵa turarlyq dep, usynysyn qoldap 23.05.1944 jyly raportyna qol qoıyp 51-Armııasynyń qolbas­shysyna ótkizedi, 51-Armııasynyń saıasat bóliminiń bastyǵy general-maıor Zıablıyn kishi leıtenant Ysqaqovtyń erligin baǵalamaı tómen bir eki saty túsirip 25.05.1944 jyly  «Qyzyl Tý» or­de­nine berýine qol qoıady, al 51-Ar­mııa­synyń komandashasy Sovet Odaǵynyń Batyry general-leıtenant Kreızer, 51-Armııa­synyń múshesi general – maıor Ýranov qorytyndy jasap, kishi leıtenant Ysqaqov Sultanbaı Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna laıyq dep 28.05.1944 jyly qol qoıyp, usynysty maıdan qolbas­shy­syna jiberedi.

Biraq ýaqytsha mindetin atqaratyn 4-Ýkraın maıdanynyń komandashasy general-leıtenant Korjenevıch Más­keý­ge jibermeı, qazaq ofıeriniń erligin óz dengeıinde moıyndamaı 1944 jyly 9 maýsymda «Qyzyl Tý» ordenin ǵana berýmen shekteledi. Nege? Ne sebep­ten? Álde ústinen aýyzsha aı­tylǵan tapsyrys pa? Ishtarlyq pa? Sho­vınısttik pıǵyl ma? Ony bir qudaı ǵana biledi.

Jaýyngerlik «Qyzyl Tý» (09.06.1944.), «Qyzyl Juldyz» (07.05.1945.), 2-shi dáre­jeli «Otan soǵysy» (06.04.1985.) ordenderimen, «Jaýyngerlik eńbegi úshin» (11.12.1943.), «Ójettigi úshin» 28.04.1944., «Ger­manııany jeńgeni úshin» jáne kóp­te­gen mereıtoılyq medaldarymen mara­pat­talǵan.

Soǵystan keıin elge aman-esen oralyp, qoıma bastyǵy, shofer, bara-bara brıgadır bolyp jumys isteıdi, keıin Shoqpar stansasyna qonys tepti. Ómirlik joldasy Sara ekeýi 2 ul, 5 qyzdy aman esen jetkizdi. Balalary Álmyrza – 1941 jyly, Almakúl – 1947 jyly, Aınakúl – 1949 jyly, Eltaı – 1950 jyly , Maıra – 1953 jyly, Darııakúl – 1955 jyly, Aıman – 1961 jyly odan taraǵan ur­paqtary egemen elimizdiń túpkir-túp­ki­rinde eńbek­tenýde.

Batyr maıdanger Sultanbaı Ysqaqov qarapaıym kún keship 1995 jyly 10 sáýirde Jambyl oblysy Shý aýdany Shoq­par stansasynda dúnıeden ozdy.

Búginde Sapýn taýynyń baýraıynda surapyl soǵys jyldarynda Otan úshin ot keshken qaharmandar erligine arnalǵan eskertkish, dıaramma tur. Onda eli úshin, jeri úshin janyn qıǵan azamattardyń aty-jóni jazylǵan.

Jambyldyq Keńes Odaǵynyń Batyrlary Baýyrjan Momyshuly, Aqádil Sýhanbaev, Mádı Begenov, Sattar Estemisov, Sádý Shákirov sııaqty – ol da Sultanbaı Ysqaqov Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn almasa da, osylardyń qatarynda.

Soǵystaǵy erligine qurmetpen qarap jáne jas urpaqty patrıottyq rýhta tárbıeleýge yqpalynyń eresendigin eskere otyryp mynadaı usynystar aıtqymyz keledi: maıdanger Sultanbaı Ysqaqovtyń atyna Taraz qalasynan mektep, ne kóshe aty berilse. Osy usynystardy kópshilik bolyp qoldasańyzdar, nur ústine nur bolar edi.

«Ejelden er degen dańqy shyqqan» Qazaq eli aman turǵanda Sultanbaı ba­tyrdyń eren tulǵasy, bıik rýhy hal­qymen birge máńgi jasaı beretini sózsiz. Er esimi – el esinde.

Qaırat Qaramańdaev,

Qurlyq Áskerleri Áskerı

ınstıtýty áleýmettik- gýmanıtarlyq pánder kafedrasynyń oqytýshysy, baýyrjantanýshy,

tarıhshy-zertteýshi.