Жалаңтөс баһадүр, әмір, қолбасшы және би
ХVII ғасырдағы Қазақстан мен Орта Азия тарихында ерекше орын алатын тарихи тұлғаның бірі – Жалаңтөс батыр (1576-1656) Сейтқұл би ұлы болатын. Оның шыққан елі Кіші жүзге қарасты Әмудария мен Сырдария, яғни екі өзен аралығындағы алқапты мекендеген алты ата Әлім руының төртқара атты бөлігі. Жалаңтөс батыр өзінің аса даңқты өмірінің ақырына дейін Самарқанд қаласының әмірі болды. Оның өмірі мен қызметіндегі негізгі оқиғалар мыналар: 1612 жылы Бұхар ханы Иманқұл көп әскермен Түркістан атырабына баса-көктеп кіреді. Алдыңғы соққы қарақалпақтарға берілетін болған соң, Жалаңтөс батыр өз әскерімен көмекке жетеді. Әйгілі Жалаңтөс қолынан қаймыққан Иманқұл амалсыздан, соғысты бастай алмай, келіссөзге келеді. Алайда бұл Бұхар ханының уақытша айласы екенін түсінген Жалаңтөс батыр әскер жиып, Иманқұлды түгелдей талқандау үшін дайындала бастайды. Мұны білген Иманқұл Жалаңтөс тұрғанда өзінің Бұхар тағында отыра алмайтынын түсініп, оған Самарқанд қаласын және сол төңіректегі уәлаяттарды сыйға тартады. Сөйтіп, Жалаңтөс Самарқанд әмірі атанып, таққа отырады. Артында Қытай империясы тұрған Жоңғар қалмақтарын әлденеше рет талқандағаны үшін және басқа да көптеген ерліктері ескеріліп, 1625 жылы Жалаңтөске Аталық деген құрметті атақ-лауазым беріледі. 1640 жылы Батур қонтайшы басқарған қалмақтардың Қазақстан мен Орта Азияға жасаған кезекті шабуылын тойтарады. Бұл шайқасқа Жалаңтөс Самарқандтан 30 мың әскермен шыққан екен. 1643 жылы қалмақтардың Жетісу аймағына кезекті шабуылы басталады. Бұл жолы олар 50 мың әскермен лап қойған еді. Сол кездегі Қазақ хандығының бір ұлысы – Қырғыз еліне үлкен қауіп төнді. Салқам Жәңгір дұшпанды тоқтату үшін бар болғаны 600 жауынгерімен асығыс аттанады. Тау шатқалында жаудың көп әскерін жанқиярлық ерлікпен тоқтатып тұрғанда, жиырма мың әскерімен Жалаңтөс батыр келіп жетеді де, шайқас тағдырын шешеді. Осынау үлкен шайқаста Жоңғар шапқыншылары мықтап талқандалады. Кейінірек тарихшылар мұны Орбұлақ шайқасы деп атады. Жалаңтөстің бұл үлкен ерлігі туралы көптеген тарихшылар жазды. Ал өмірінің соңғы күніне дейін Жалаңтөс батыр Орта Азияға қатысты барлық соғыс қимылдарына қатысып, әскер басқарып, көптеген жеңістерге жеткен, яғни түрік халықтарының тағдырында ол әрқашан шешуші рөл атқарған. Ол батыр ғана емес, баһадүр, әмір және би деген атаққа ие болған. Қазақ тарихында «би» деген атақ – ең жоғары дәреже. Себебі, мұндай құрметті атаққа батырлар мен хандардың ие болуы өте сирек жағдай.Жалаңтөс батыр заманы тарихын зерттеу проблемалары
Жалаңтөс батырдың өмірі мен қызметін жан-жақты түсіну үшін ол өмір сүрген XVII ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан мен Орта Азияның әлеуметтік жағдайы мен саяси тарихына қысқаша шолу жасайық. XVI ғасыр мен XVII ғасырдың бірінші жартысында (яғни Жалаңтөс батыр заманында) Қазақ мемлекеті сыртқы жауларымен аянбай соғысып жатса да, көптеген түйінді мәселелері бола тұрса да, сол кездегі іргелі мемлекеттің бірі еді. Сол кезде Орта Азия мен Қазақстан жерінде екі ғана мемлекет өмір сүрді. Олар Бұхар хандығы мен Қазақ мемлекеті болатын. XVII ғасырдың басында дүниеден өткен тарихшы Кадырғали Жалаири Қазақ мемлекетінің іргелі ел екенін айта келіп, Тәуекел ханды (1583-1598 жж.) «Бүкіл ислам патшасы...» деп мадақтап жазған. Әрине, мұндай жазулар сол кездегі қазақ мемлекетінің жылдан жылға нығайып бара жатқанын және Орта Азиядағы әрбір саяси жағдай қазақ ханының қатысынсыз шешілмегенін дәлелдейді. Олай дейтініміз, сол кездегі Орта Азияның көп жері Қазақ хандығының қоластында болған. Мысалы: қазіргі Қырғыз жері, Ташкент уәлаяты, Қарақалпақ елі, яғни Сыр мен Әмудария арасындағы аумақтың көп бөлігі және қалмақтардың біраз жері. Міне, дәл осындай жағдайда сол кезде Орта Азия жеріндегі ең күшті мемлекет – Бұхар хандығының тағдыры да Қазақ елімен байланысты болған. Алайда Иманқұл хан, өзі қанша тәуелді болғанмен, Қазақ хандығын ыдыратып, билікті қолына алуды ойламай қалған жоқ. Осыған байланысты оның бірінші әрекеті Ташкент әмірі Тұрсын сұлтанды өз құрығына ілдірумен бітті. Бұл оқиға былай болған еді. Ташкент әмірі Тұрсын сұлтан Қазақ елінің аты аңызға айналған ханы Еңсегей бойлы Ер Есімнің туысы болатын. Ташкент уәлаяты халық тығыз орналасқан бай өлке еді. Иманқұл хан Тұрсынды осынау бай өлкенің әмірі Есім ханға тәуелсіз, өз алдына хан болуға азғырған. Өзімшіл Тұрсынға бұл пиғыл ұнап қалады. Еңсегей бойлы Ер Есім жоңғар шапқыншыларымен соғысып жатқанда, Тұрсын өзін Ташкенттің ханы деп жариялайды. Сондай-ақ хандық белгісі ретінде өз аты жазылған ақша да шығара бастаған. 1627 жылы ел шетіне Жоңғар қалмақтары шабуыл жасаған кезде бұрыннан дайындалып жүрген Есім хан көп әскермен шығысқа асығыс аттанады. Мықты дайындықпен барған қазақ әскері жоңғарларды ойсырата жеңгені тарихтан белгілі. Осынау үлкен соғысқа Тұрсынның өзі бармағанын және әскер жібермегенін былай қойғанда, ол адам ойламаған қастандық пен қанішерлік және Қазақ мемлекеті тарихында үлкен сатқындық жасайды. Ташкент уәлаятындағы қалың қазақтың сайдың тасындай көп әскерін жібермей қалған Тұрсын сұлтан Есім ханды қалмақтан жеңіліс табады деп топшыласа керек. Есім хан жоңғарларға қарсы жанқиярлықпен соғысып жатқанда, Тұрсын Қазақ елінің астанасы Түркістанға қалың әскермен шабуыл жасайды. Жауынгерлері алыстағы соғыста жүрген қарусыз қатын-қалашты қанға бояп, Есім ханның әйелдері мен балаларын тұтқындап, Ташкентке жөнелтеді. Есім хан көп әскермен жоңғарларды талқандауға бара жатқанда қазіргі Қырғызстан жеріндегі Ыстықкөлдің шығыс жағында тұрған ертедегі сақ заманынан қалған Сантас қорғанының жанында бір күн аялдайды. Сол жерде оған Көкем би басқарған қырғыз жігіттерінің әскері келіп қосылады. Осынау тастан үйілген Сантас қорғанының тасын алғаш рет Есім хан өз әскерінің санын анықтау үшін пайдаланады. Себебі, даладан тас жинап жүруге уақыт тығыз болғандықтан, үюлі жатқан дайын тасты пайдаланған. Әрбір жауынгер бір тастан алып, басқа жерге тастап, әрі қарай жүре береді. Сонда басқа жерге үйілген тастың өзі кішігірім үйіндіге, яғни қорғанға айналған. Жауды жеңіп келе жатқанда әлгі үйілген тастан жауынгерлер бір-бірден алып бұрынғы орнына, яғни Сантас қорғанына қайтадан тастаған. Еңсегей бойлы Ер Есім сонда қалған тастар арқылы өзінің құрбан болған яғни шахит, қаза тапқан жауынгерлерінің санын шамалаған екен. Есім хан өз еліндегі адам ойламаған қайғылы хабарды Сантас қорғаны жанында есіткен дейді. Ашуға булыққаны соншалық көзі қанталаған Еңсегей бойлы Ер Есім жеңіспен оралған бар әскерін атқа қондырып, асығыс Ташкентке бет алады. Сонда оған Көкем би басқарған қырғыз әскері де өз жерінде қалып қоймай, Ташкентке бірге аттанады. Тұрсын сұлтан Есім ханды оны ізіне ерген көп әскермен Сайрам (кейбір деректерде Чиназ) түбінде қарсы алады. Осылай алғаш рет қазақ әскерлері бір-біріне қарсы үлкен шайқасты басынан кешіреді. Ташкент түбіндегі шайқаста Тұрсын әскері түгелдей талқандалады. Өзі қашып, Ташкентке тығылып, сонда өз нөкерлері осынау қанішерді тұтқындап, Есім хан қолына тапсырады. Ашуға булыққан Еңсегей бойлы Ер Есім Тұрсын сынды сатқынды, яғни өзі асыраған күшігін, басын кесіп алып, Бұхар ханы Иманқұлға жөнелтеді. Бұл сәлемдеме «Жақында сенің де басың кесіледі» деген үстем хабар еді. Қазақ еліндегі қайғылы жағдай мұнымен біткен жоқ. Көп жылғы қалмақтармен болған соғыста әбден шаршаған және оның үстіне Тұрсын сынды қанішерге қатты ашуланған Есім хан оны жақтаған әскерлерді де түгел қырып жібереді. Негізінен Ташкент уәлаятын ертеден мекендейтін қалың елдің көп бөлігі Қатаған болатын. Қадырғали Жалаири: «Алаш мыңы үш сан, Қатаған қауымы екі сан...» – деп жазған еді дәл сол оқиғадан 25 жыл бұрын. Осынау қалың ел Қатағанның азғантай бөлігі, яғни Есім хан әскері құрамына кіргендері ғана аман қалады. Ташкент уәлаятындағы Шанышқылы елі сол қалың қатағандардың бір бөлігі ғана. 1644 жылы Бұхар ханы Иманқұл өледі, оның тағын Нәдір Мұхамедхан иеленеді. Сол жылы құрамына Пәкистан, Ауғанстан, Үндістан кіретін Ұлы Моғол империясы мен Бұхар хандығы арасында соғыс басталады. Міне, осы үлкен соғыста Жалаңтөс батыр шешуші рөл атқарғандардың бірі. Ал сол кездегі Қазақ мемлекетінің басшысы Салқам Жәңгір көмекке жүз мың әскер шығарады. Осынау біз қараған кезең, яғни Жалаңтөс заманындағы Қазақ елінің мерейі сыртқы жауларын қиратумен көтерілгені белгілі. Сонау 1643 жылғы Орбұлақ шайқасы кезінде Жалаңтөс батыр 68 жаста екен. Еңсегей бойлы Ер Есімнің де жасы үлкен еді. Ал оның баласы Жәңгір хан бар өмірін қазақ елін қорғауға бағыштап, ақыры шайқас үстінде қаза болды (1652). Қорыта айтқанда, осынау қазақ батырларының, билері мен сұлтандарының Бұхар хандығы жерінде әмір болуы және үстемдік жүргізіп, билік құруы, әрине, Қазақ мемлекетінің күшейген, нығайған кезін көрсетеді. Көптеген зерттеушілер Бұхар хандығының әлсіреуін Жалаңтөс би, Абылай сұлтан, алшын Бекоғлы және 1643-1663 жылдардағы Хиуа ханы болған Әбілғазы сияқты жергілікті феодалдардың күшеюінен деп көрсетеді. Ал Әбілғазының өзіне таққа отыру үшін қазақ хандары көп жәрдем бергені белгілі. Жалаңтөс батырдың әлем сәулет (архитектура) өнеріндегі орны Жалпы айтқанда, Жалаңтөс батыр – Самарқанд тарихындағы үш ірі тұлғаның бірі. Олар: Әмір Темір, Ұлықбек, Жалаңтөс батыр. Осы үш тарихи тұлға Самарқанды көркейткен, яғни Шығыс архитектура тарихында теңдесі жоқ ғимараттарды тұрғызған жандар. «Ширдар», яғни «Арыстанды медресені» Жалаңтөс 1619 жылы тұрғызған екен. Осынау әсем медресе порталының ішкі қабырғасында Жалаңтөс батырға арналған парсы тілінде мақтау жазулар бар. Оның мағынасын қазақ тіліне Х.Досмұхамедұлы аударған болатын. Ол мынандай: «...Әмір қолбасшы, турашыл Жалаңтөс; оның кемелдігін жеткізе мақтайтын қызыл тіл інжу-маржан; ол тұрғызған медресенің биіктігі соншалық, оның ұшы көкке тірелген; ақылдың қыраны қанатын қанша қақса да, жылдар бойы сенің биік аспалы дарбазаңа жете алмас; оның мұнарасының ұшына ғасыр бойы ілмекті арқаны бар айлакер ұры да шыға алмас; сәулетші оның аспалы дарбазаларының тізбегін жасағанда таңғалғандықтан бармағын тістегендей (таңданыс, қызғаныш белгісі ретінде) жаңа толған айды қарпып алды; осы құрылыстың іргесін Жалаңтөс баһадүр қалағандықтан, ғимараттың тұрғызылған жылы «Жалаңтөс баһадүр жылы» деп аталады....». Жалаңтөс батыр тұрғызған және теңдесі жоқ медресенің бірі – «Тилла-Кари» («Алтынмен апталған»). Әлемдік сәулет өнерінде ерекше орын алатын бұл ғимараттың құрылысы 1646 жылы басталып, 1659 жылы біткен. Яғни Жалаңтөс батыр қайтыс болған соң үш жылдан кейін. Осындай әлем мәдениетінде ерекше орын алатын ғимараттар құрылысы Жалаңтөс батыр есімін тарих бетіне алтын әріппен жазып қалдырады. Мақала соңында Х.Досмұхамбетұлы жасаған шежіреден оқырмандарға мәлімет ұсынып отырмыз. Халекең бұл шежірені жариялағанда, И.Қасымов деген мұғалімнен алғанын ескертіп, алғыс айтыпты. Ал Қасымовтың өзі осы мәліметтерді 1920 жылы аса білгір шежіреші Молиман ақсақал Шонтаевтың аузынан жазып алған екен . Жалпы, Халекең Жалаңтөс батыр тарихын зерттей жүріп, алты ата Әлім руының үш шежіресін пайдаланыпты. Солардың бәрінде де Жалаңтөс батырдың ата-бабалары мен үрім бұтақтары бірыңғай таратылатынын айтыпты. Осы шежіреде Жалаңтөстің үш баласы болғаны айтылса, М.Есләмғалиұлы жинаған мәліметтерде төрт баласы болғаны айтылады, яғни Раңбайдан туған немересі Құдайназарды төрт ұлының бірі деп көрсеткен. Шежіреде асты сызылып қойылғандардың бірі – Ақша би өз заманында атақты би болған. Ал оның немересі әйгілі Әйтеке би (1700 жылы өлген) біздің тарихымызда бұрыннан белгілі тарихи тұлға.Самат ӨТЕНИЯЗОВ,
Мадрид және Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеттері профессоры