Жер жүзі халқының басым бөлігі моногамды (бір ердің бір әйелмен некеге тұруы) неке құрады. Азия және Африканың кейбір елдерінде көп әйел алушылық – полигамиялы, Оңтүстік Үндістан мен Непалдың кейбір тайпаларында, Орталық Америкадағы гарибтерде көп күйеулі болушылық – полиандриялы, магасиялықтар, бантулар, арабтар, өзбектер, туагерлер, т.б халықтар арасында өз руының, тайпасының ішінде туыстық некелесу – эндогамиялы неке сақталған. Басқа рудың, тайпаның өкілдерімен некелесу, туыстық некелесуге тыйым салу – экзогамия некелесудің жетілген құбылысы. Эндогамиялық некенің ұрпақ генефонының бұзылуына әсері бары бұл күнде дәлелденген қағида екені рас (грузиндер мен армяндар 9 атаға, қырғыздар 4 атаға, қазақтар 7 атаға дейін қыз алыспайды). Шариғат некесінің мұсылмандар арасында үш түрі кездеседі, бұл тұрақты неке, Имам Ағзам қағидасы заңсыз деп танитын уақытша неке және күңдерімен некелесетін кәнизәк неке.
Отау тігетін екі жастың одағын бекіту дәстүрі – неке қию (араб тілінде никаһ) деп аталады. Қазақтар арасында неке қию рәсімі ислам дінін қабылдағаннан бері белгілі, некелескенге дейін күйеу жігіт қалыңдық ауылына бірнеше рет «ұрын барады» барады. Күйеу жігіттің «ұрын келу» тойы кейде 10 күнге дейін жалғасқан. Күйеу жігіттің ұрын келуі оның қалыңдығымен жақын танысып, бір-бірімен көңілдерінің жарасып кетуіне негіз болады. Неке қию қыз ұзату тойы барысында қыз әкесінің ауылында орындалады, рәсім құда түскен уақыттан 2-3 жылдан кейін де болуы мүмкін, қыз әкесі қыздың ұзатылу уақытын қалыңмалы толық төленіп біткенде белгілейді. Жастардың отау құруға деген келісімі неке қию кезінде сұралады.
Байырғы қазақ қоғамында неке қиюға молданы қыздың әке-шешесі шақырған. Некеқияр рәсімі қалыңдықты аттандырар күннің алдында «қыз қашар» немесе «тартыс» ғұрыптық дәстүрлі ойынынан кейін кешкісін жасалады. Неке қию әдетте ойын-сауық үшін құрылған «болыс» үйде, яғни қыз әкесі ағайындарының бірінің үйінде орындалған. Неке қиылғаннан кейін жас жұбайларды отау үйге апарған, алғашқы түнді өткізу де қыз әкесі ауылында орындалған.
Қазақтар арасында ертеден келе жатқан некелесудің шарттары болды. Қазақтың әдеттік құқығы, дәстүрі бойынша жеті атаға дейін қыз алыспайды. Мұның өзі, біріншіден, некеге тұрудағы қан тазалығын, тектілікті сақтау қажеттілігінен туындаса, екіншіден, екі рулы елдің бір-бірімен құдандалы-жекжат болуы қазақ арасындағы тыныштықтың бұзылмай, татулықтың орнауына септігін тигізген.
Қыз алыспайтын рулар арасынан некелесеміз дегендерге 72-ден – 90-ға дейін дүре соғылып, бүкіл халық беттеріне түкірген, халықтың теріс айналуы жазаның ең ауыры саналған. Жеті атадан аспай қыз алу «қан араластырушылық» деп танылып, өлім жазасына кесілген, бұл үкім отбасылары кешірім бергенде дүре соғумен ауыстырылған. 90 дүренің ауырлығынан жан тапсыруы да мүмкін болған. Заңсыз некеге куә болғандарға 30-дан – 70-ке дейін, заңсыз некені қиған молданы лауазымынан айырып, 75-тен – 90-ға дейін дүре соққан. Қазақтың дәстүрі мен құқығында өгей шешеге, шешенің туған сіңілісіне, асыранды қызға, келінге, атасына, енеге үйленуге болмайды. Сондай-ақ, еркек әйелінің көзі тірісінде балдызына, қайынбикесіне, қайнағасының қызына үйлене алмайды.
Әдеттік құқықта некеге тұру жасы ерлер үшін 15 жас, әйелдер үшін 16 жас деп белгіленді. Дегенмен қазақтар арасында сирек болса да 13-тен отау тіккен жағдайлар кездескен және қыздың ерте тұрмысқа шығуын «тұзды көп сақтама – су бұзады, қызды көп сақтама, сөз бұзады» деп түсіндірген. Қазақтар арасында некелесу жасындағы айырмашылық әлеуметтік жағдаймен байланысты болды. Байлар ұлдарын 12-15, кедейлер кешірек үйлендірген. Н.Гродеков Қазалы уезінде байлар арасында балаларын 9-12 жаста үйлендірген жайттың кездесетіндігін айтқан (1884 ж.). Бала күнінен айттырып, 12-15 арасында үйлендірген жайттардың жиі кездескенін Құдабай Қостанаев та өз еңбегіне арқау еткен (1894 ж.). 12-13-те үйлендіру белгілі бір жағдайға байланысты туындаған (жаугершілік заманда ата-ана көзіміздің тірісінде міндетімізден құтылайық деп, өздерінің болашақ құдаларына табыстауы т.б.). Неке жасынан бұрын үйлендіру екі баланы бір отбасында тәрбиелеумен шектелген, қызды енесі қасына алып, өзіне баулып тәрбиелеген, тек есейді дегенде ғана ұлымен қосқан. Сөйте тұра некелесу жаппай емес, сирек болған жайт, көбіне қыздар 15-17 жаста тұрмыс құрған. Молда әдеттік құқыққа сай кәмелетке толған жаста некелерін қиған. Ертеде қазақ отбасында қыз баланы бесікте жатқан кезінде-ақ айттырып қоятын жайттар жиі кездескен
Әдеттік құқық бойынша неке қию ақысы кесімді емес, күйеу жігіттің әлеуметтік жағдайына қарай өз ризашылығымен берілген. Н.Гродековтың жазып алуы бойынша, Ташкент өңіріндегі қазақтар неке қиғаны үшін имамға 40 тиын, биге 2 рубль төлеген. Перовск уезінің төресі Дәулет Бушаевтың зерттеушілерге айтуы ынша неке қидыруға шақырған отбасы әлеуметтік жағдайына қарай, шама-шарқы жеткенінше 1 қой және 40 тиын, кейбірі ақшалай 4 рубль 40 тиын төлеген немесе сыйлықтар берген. Перовск уезінде де неке қиюға молдамен қатар би де шақырылған. Биге еш сыйақы берілмеген, ал молдаға неке қиғаны үшін «екі баулы шапан», яғни шапан немесе қошқар, ол болмаса 4 рубль ақша берген. Ал жесір әйелмен неке қидырғанда осы сыйлықтың жартысы төленеді (1884 ж.). П.Е.Маковецкийдің жазуы бойынша, молдаға некеқиярға 40 тиын төлейді, ал ауыл биі некеқиярға қатыспаса да «некеқияр» рәсімінің ақысын алған (1886 ж.). Р.Карутц Маңғыстау өңірінде неке қию ақысын күйеу жігіттен куәлер арқылы сұраған, неке қию ақысы 5-10 рубль болған (20 ғ. басы) дегенді жазады.
Неке қиюшы молда мен некелесушілер арасында келіссөз жүргізушілер есебінде «куәгерлер» жүреді. Некеқияр кезде eкi арада жүретін eкi куәнің (кей деректер де үш адам), күйеу мен қыздың ырзалығын сұраған уақытта айтатын сөздерін «неке қияр сөз» немесе «куәлік сөз» деп айтады. Бұл әнмен айтылмайды, бipaқ өлеңше ұйқасқан, бip қалыппен айтылады:
Куә, кyә, кyәдірміз,
Куәлікке жүредірміз.
Мұнда халық қасында,
Таңда Хақ алдына
Ақ куәлігін бередүрміз, немесе:
Куә, куә, куәдірміз,
Куәлікке тұрадырмыз,
Бүгін таңның атқанынан
Пәленше мен түгеншенің
Бірін-бірі қалағанына куәдірміз, – деп қыз әкесінен, күйеу жігіттен, қалыңдықтан келісім сұрап, жауабын молдаға жеткізіп отырады.
Қазақтар арасында неке қию рәсімінде аймақтық ерекшеліктер байқалады. Ф. Лазаревскийдің бақылауы бойынша, Орынбор өлкесі қазақтарында күйеу жігіт шымылдықпен бөлінген, қонақтар оны көре алмайтын киіз үйдің бір бөлігінде отырады, қалыңдық әке-шешесімен бірге басқа үйде орналасады. Молда екі епті жігітті таңдап алып, қалыңдықтың әкесіне: «Қызын пәленше деген адамға беруге келісе ме?», – деп сұрауға жібереді. Жіберілгендер қайтып келіп, бәрі еститіндей етіп жауапты жеткізеді. Молда осындай сұрақпен куәлерді қыз әкесіне үш рет жібереді. Одан кейін молда куәлерді қыз әкесіне «қалыңмалды толық алды ма, неке қиюға кедергі жоқ па?» – деген сұрақпен жібереді. Одан кейін күйеужігіттен «түгеншемен шын ниетімен некеге тұрғысы келе ме?» – деп сұрайды. Содан кейін сол сұрақпен қалыңдыққа жібереді. Қалыңдық жылап жауап бермеуі мүмкін, әке-шешесі «айналайын, келісе ғой, өмір бойы бізбен бірге тұрмақ жоқ қой», – деп жұбатып, келісімін алып береді. Содан кейін барып молда күйеу жігіт пен қалыңдықты, жиналғандарды киіз үйге кіргізіп, неке қиюға кіріседі. Неке суын құятын ыдыс молда алдына қойылып, жерге ұшына бір жапырақ мата байланған садақ шаншылады. Ыдысқа таза суды молданың өзі құйып, бетін матамен жабады. Неке қиюшы жұбайларға Алла Тағаладан бата сұрап барып некеқияр дұғасын оқиды. Дұға оқып болған соң ол қалыңдықтың жүзігін суға батырып, өзіне қайтарып береді. Содан соң күйеу жігітке қарап, өмірлік жарына қорған болуына өсиеттер айтады. Соңында неке суын күйеужігітке, қалыңдыққа, қатысып отырғандарға бөліп ішкізеді (1855 ж.).
Ертеде Сыр-Арал өңірінде неке ыдысына су құйылып, қалыңдық ыдысқа күміс сырға немесе сақина тастап, ыдысты ақ орамалмен жапқан. Күйеу жігіт сол орамалдың шетіне ағаш байлайды. Неке қиылып болғасын неке ыдысындағы әшекейді қайта алып, оны некелерінің белгісі ретінде сақтайды. Неке суын алдымен күйеу, содан соң қалыңдық, одан қалғандарын қатысып отырған куәлер ішіп шығады. Ақ орамалды куәлер алады. Некесі қиылған жастар арнайы тігілген отау үйге кіргізіліп, оңаша қалдырылады. Н.Калмаков та осы рәсімге куә болған, неке ыдысына сақина немесе сырғаны қалыңдықтың өзі тастайды, содан соң ыдыстың беті орамалмен жабылады, дұға оқылып біткен соң тостағандағы заттар шығарылып алынып, күйеу мен қалыңдық неке суынан ұрттайды дейді (1910 ж.). П.Е.Маковецкийдің шығыс өңірдің бақылауы бойынша неке қию қалыңдықты аттандырар бұрын «отаусалар» дәстүрі алдында өтіледі (1886 ж.). Маңғыстау өңірінен алынған мәліметке сүйенсек, неке қию рәсімінде куәлерді бірінші қалыңдыққа жіберген, қалыңдық жауабын құрбылары арқылы берген, дауыстап келісім беру қалыңдыққа ұят саналған. Неке суын орамалмен жауып қойған, дұға оқылған соң молданың өзі ішкен, сосын қалыңдыққа, одан кейін күйеуге, содан кейін неке қию рәсіміне қатысып отырғандар жасы үлкенінен бастап ішіп шыққан (Р.Карутц, 20-ғ. басы).
Қ.Қостанаевтың Сыр өңірінен жазып алуы бойынша, молда неке қиюды «аумин, аллауакбар» деп бата айтудан бастайды. Қалыңдық құрбыларымен шымылдық артында отырады, ал күйеу жігіт екі куә, өкілдермен бірге киіз үйдің ортасында отырады. Молда күйеу жігіттен қалыңдықтың және оның әке-шешесінің атын айтып (бәленше қызы түгеншені) «өзіңе жұп қылып алуға келісесіз бе» деп сұрайды. Күйеу жігіт «қабыл қылдым, қабыл тұттым» деп жауап береді. Осы сұрақты қалыңдыққа да қойып, осындай жауап алады. Әр сұраққа жауап алғаннан кейін олар міндетті түрде «куә жырын» айтып отырады. Содан кейін молда «хұтба» дұғасын оқиды. Ізінше су ішіне тиын, сақина, жүзіктер салынған ағаш аяқ әкелініп, оған молда дем салып, «үшкіргеннен» соң, куәлар күйеу жігіт пен қалыңдыққа, одан кейін қатысып отырғанда ұсынады, әрқайсысына бір жұтымнан су ішкізіп шығады (1894 ж.).
Н. Жетпісбаев та неке қиярда күйеу жігіт пен қалыңдықты шымылдық бөліп тұрғанын жазған. Неке суын қатысушылардың бәрі ішіп болған соң ғана қалыңдық түбіндегі қалғанын ішіп, ыдыс ішіндегі күйеу жігіт салған сақинаны алады (1893 ж.). А. Алекторовтың бақылауына сүйенсек, неке суы құйылған ыдысты алдымен күйеу жігіттің әкесі молда алдына қояды, молда бетін жауып, дұға оқиды, қосылатындардан ризашылығын сұраған соң, оларға үш реттен су ішкізеді, содан кейін киіз үйдегілердің бәріне ішкізеді. Егер қатысушылар көп болып, су жетпейтіндей болса, оларға суды бүркіп шығады. Кейбір молдалар күйеу жігіт пен қалыңдық мінетін аттарынан алынған бір уыс қыл байланған садақты салады, ал кейбірі суға дұға жазылған қағазды салады (1888 ж.).
Қазақы дәстүрде некелесушілердің екеуі де ұялып, әдептілік сақтап, келісімін дауыстап айтпайды, тіпті келісімін ишаратпен үндемей жеткізген. Жастардың ұялатынын білетін куәлер батыл түрде «ол келісті» дейді молдаға. Қызын ұзатып, некесін қиюға сәтті күн деп тамыздың соңынан қыстауға көшетін уақыт аралығындағы сәрсенбі мен бейсенбі күндері есептелген. Бұл кезде мал күйлі болған. Бізге келіп жеткен деректерге сүйенсек, жаз уақытында ұзату тойы сирек болған, жаз жайлауда өрмек құрып, кілем, ши, алаша тоқылып, жасау әзірлеген.
Неке дұғасының мәні «екі жасты бақытты қыла гөр» деген тілек. Неке қиюдағы басты ғұрып, неке одағын «неке суын» ішкізу арқылы бекіту. Қазақтар неке суына әдетте аздап тұз, қант қосқан екен. Су – екі жастың пәктігіне, тұз – екі жастың бірі келешекте опасыздық етіп, некені бұзса, дәм атуына, қант – екеуінің тату-тәтті өмір сүруіне деп ырымдалған, ал сақина неке ескерткіші, некені мәңгілік еске түсіріп тұратын белгі ретінде саналған. Күйеу мен қалыңдық ыдыстың бір жерінен ішу керек. Бұл олардың ендігі жерде бірге болатындықтарын білдіреді. Қазақтардың неке қиюындағы маңызды мәні бар ғұрып жерге «садақ шаншу», неке суына «садақ батыру» неке сертінің берік болуын меңзейді. Ал садаққа қыл байлау, екі жастың арасынан су өтсе де, қыл өтпесін, неке суына ақ орамал жабу некелік жолдары ақ, пәк болсын деген сеніммен жасалады.
Некеқияр дұғадан соң молда күйеуге қарап, жұбайлық өмірде келісім әйеліне қамқор болуға өсиет айтады. Некеқияр аяқталған соң қыз ата-анасы күйеу жігітке «құлыңызға бір сүйек бердік, мұны жақсылап күтіп бағыңыз, азар беріп, ұрма, бимаз жаман сөйлемеңіз» – дейді, қыздарына «балам, жаман болма, атаңа нәлет келтірерсің» – деп, ақыл-кеңес берген. Некесі қиылған соң қалыңдықты жеңгелері тігілген отау үйге алып барады. Осылайша ежелгі дәстүрде неке қию да, алғашқы түн де қыз әкесінің ауылында өткен. Ертеңіне қалыңдық шешесі және күйеу жақтан келушілермен бірге күйеу ауылына аттанған.
Ертеде дәстүрлі қазақ ауылында билер молдамен қатар неке қиюға қатысса, кейін билердің бұл құзырына шектеу қойылған. Бұл қазақ жеріндегі Ресей патшалығы билігінің ХІХ ғасырдың аяғында билер лауазымын шектеуімен байланысты. Ә.Бөкейханов «Қазақ» газетінің 1914 жылғы №50 санында жарияланған «Тағы да һәм билік туралы» атты мақаласында ХХ ғасырдың басында орыс билігі кей ауылда молданың да неке қиюын шектеп, бұл қызметті ауылнай атқарып жүргенін жазған.
Шариғат ер адамға төрт әйелмен некелесуге рұқсат етеді. Әйелінің бірі өлсе, бесінші, алтыншы рет әйел алуына болады. Бұл жөнінде Құран Кәрім: «....өздеріңе ұнаған әйелдерден екеуін, үшеуін, тіпті төртеуін алсаңдар да айып емес. Жалпы әйелдерді тең ұстай алмайтындай болсаңдар, ең жақсысы – біреумен ғана қалу, тіпті күңдеріңмен күн көрсеңдер де болады. Бір әйелмен қанағаттану – қиянаттан аулақ болудың ең тура жолы», – деген («Ниса», 3).
Қазақтар арасында хан, бай, бектердің шариғат қағидасына бағынбай 9 одан да көп әйел алғандары кездеседі. Мысалы, Абылай ханның 16 әйелінен 30 ұлы, Нұралы ханның 16 әйелінен (кей деректе 17) 32 ұлы, 34 немесе 35 қызы болған деседі. Жаугершілік заманда құлдыққа түскендер арасынан да әйелдікке алған. Қалмақ-жоңғар шапқыншылығы кезінде елін шауып, қалмақтан қыз алғандар болды. Қазақтарда көп әйел алған жағдайда бірінші әйелі бәйбіше, ал қалған әйелдері тоқал атанды, олар ретіне қарай үлкен тоқал, ортаншы тоқал, кіші тоқал, жас тоқал, ең кішісі аққолтық деп аталған. Тоқалдардың үлесі негізінен күйеуі мен бәйбішесіне байланысты болған. Қыздарының қамын ойлаған әке мен шеше бірінші әйелдің көзі тірісінде қыздарын екінші, үшінші әйелдікке бергісі келмеген. Әйел үстіне баратын қыздың қалыңмалы да алдыңғы әйелдің қалың малынан көп болған. Қазақтарда көп әйел алу көбіне шамасы келгендіктен бай отбасында кездескен. Әр әйелдің өз киіз үйі, отауы болған. Қазақтарда көп әйел алу исламға дейінгі мәдениетте кеңінен таралған дәстүр болған.
Шариғатта әйел ерінің рұқсатынсыз ешқандай келісім жасай алмайды. Шариғат бойынша егер ер адамның бір әйелі болса, онда төрт түннің бірін онымен бірге өткізуге міндетті. Ал төрт әйелі болса, әрқайсысымен бір түнді өткізеді. Бір әйелге тиісті түні ерінің басқа әйелге кетуіне құқы жоқ. Ерлі-зайыптылар өздерінің жұбайлық міндеттерін орындамағанда, яғни әйелі ерінің айтқанын істемей, үй шаруасындағы тиісті міндеттерін атқармаса, онда ері әйеліне белгіленген күні келмей, бөлек жатуына болады. Әйелді ұрып-соғуға шариғат рұқсат етпейді. Ері өзінің міндеттемелерін орындамаған жағдайда, әйелі оның орындалуын талап етуіне құқылы. Ері мен әйелі келісе алмаған жағдайда ағайындары араласып, татуластыруға тырысады. Имам Ағзам қағидасы бойынша, ерлі-зайыптылардың талас-тартысын әйелі мен ері тарапынан екі адам талқылайды. Одан еш нәтиже шықпаса, сот (қазы) Риджа немесе Хала жолымен ажыратуға кіріседі. Шариғат заңында ері ажырасу үшін «талақ» деп үш рет айтады. Кұран Кәрімде: «Талақ етілген әйел өз еркімен үш етеккір мерзіміне дейін ерін күтеді. Егер олар Аллаға, қиямет күніне сенетін болса, онда құрсақтарындағы Құдай жаратқан нәрсені (жүктілігін) жасырмауы керек. Алда-жалда ерлерімен жарасып қалғандай болса, онда ерлері оларды қайта алуына болады, сонымен бірге, ерлерінің келісімі бойынша мұндай қадамды әйелдер де жасауға хақылы» («Бақара», 228); «Екі реткі талақта қайта табысуға болады. Одан әрі салт бойынша не жақсы ұстау немесе тып-тыныш ажырасып тыну керек. Егер екеуі Алланың бірге тұру шартын орындай алмайтындарына көздері жетсе, онда әйелге төлеген мал-мүлкін қайтарып алуға еркектің хақысы жоқ» («Бақара», 229); «Ері әйелін үшінші рет талақ етсе, онда әйел басқа біреуге тиіп шықпайынша қайта қосылуына рұқсат етілмейді. Алда-жалда, әйелді екінші тиген ері талақ етсе, Алланың шарты бойынша бірге тұруға (әуелгі) ерімен екеуі де бел байласа, онда қайта қосылуларына болады» («Бақара», 230) – делінген.
Қазақтың әдеттік құқығы бойынша ерлі-зайыптылар арасында кикілжің ушыққан жағдайда ауыл ақсақалдары араласып, талқыға салып, отбасын ажыратпау жағын көздеп, татуластырған. Қазақтар арасында ажырасу өте сирек және ажырасу процесі өте күрделі болған. Дәстүрлі құқықтық санада қазақтар некенің орынсыз бұзылуына, жетім-жесірдің көбеюіне жол бермеген. Қазақтың әдеттік құқығында неке келесідей жағдайларда ғана бұзылатындығы көрсетілген: күйеу жігіт алғашқы түнде қыздың абыройын бұрын басқа жігіттің төккеніне көзі жеткеннен кейін болған, мұндай жағдайда күйеу қыз жеңгелеріне хабар беріп, қыз әкесіне барып, қалыңдықтан бас тартатынын айтады; еркектің қабілетсіздігі дәлелденген жағдайда; жеті жылдай уақыт күйеуі хабар-ошарсыз кеткен жағдайда. Соңғы екі жағдай орын алғанда да әйел сол әулеттің еркегіне күйеуге шыққан. Алғашқы жағдай «қызға қырық үйден тыйым» қағидасын ұстанған қазақ халқында болмаған, қыз балалар шешесі мен жеңгелерінен ажырамаған.
Шариғатта ері өлген әйел төрт ай, он күн идда мерзімін сақтайды, осы мерзім өткен соң басқа біреумен некелесуіне рұқсат етіледі. Құран Кәрімде: «Араларыңда біреу-міреу қайтыс болып, олардың жесірлері қалса, ол әйел (әдет бойынша) төрт ай, он күн аза тұтуы керек. Мерзімі толғаннан кейін әдептен аспай, өз қамын ойлай бастаса (бой түзей бастаса), оның жауапкершілігі сендерге жүктелмейді. Егер ол әйел ерінен екіқабат күйінде қалса, онда баласын тапқанға дейін тосады», – делінген («Бақара» сүресі, 234 аят).
Қазақтарда ері өлген жесір әйел бір жылға дейін (яғни ерінің асын бергенше) қара жамылып, аза тұтады, жылын берген соң әмеңгерлік мәселесі қаралған. Егер жесір әмеңгеріне қосылмаймын десе, оны қинауға әдеттік құқық жол бермейді. Егер әйел әмеңгерліктен бас тартып, басқа рудың еріне күйеуге кеткен жағдайда, балалары, жасауы бұрынғы күйеуі жақта қалған. Қазақ ғұрпында жесір әйелдің «ерден кетсе де, елден кетпеуіне», жетімін тентіретпеуге ерекше көңіл бөлінген. Дегенмен жесірдің қосылмаймын деуі де сирек кездескен, жесір әйелдер әмеңгерлікке дайын болған.
«Қыз Жібек» жырының бір нұсқасында Қыз Жібекті Төлеген өлгеннен соң қалмақтың ханы, батыры Қорен айттырады. Қоренге қосылғысы келмеген Қыз Жібек:
Әуелі бас қосқаным жағалбайлы,
Жылқысын көптігінен баға алмайды,
Төлегеннің өлгені рас болса,
Жесірін іздеп келіп неге алмайды, – деп жағалбайлы жақтан бір қайнысының жесірін даулап келуін күтеді. Осылайша, Сансызбайға қосылып, балалы-шағалы болады.
Әдеттік құқық бойынша неке қиюдың, шариғат бойынша неке қиюдан айырмашылықтары бар. Әдеттік құқықта некеге тұрар алдында күйеудің қалыңдық таңдау, келісім сұрау қағидалары берік сақталады. Қалыңдыққа ақыл-есі бүтін, абыройы өзінде, мұсылман, өмірге ұрпақ әкелуге қабілетті жар таңдалады. Ислам діні орнаған кей елдерде бұл міндеттерді туысқандары анықтап алады, күйеу қалыңдығын көрмеуі де мүмкін.
Шариғат бойынша ер адам әйеліне некелесу кезінде майір/маһір (жасау, сыйлық) атайды. Жасаудың мөлшері, оның бағасы жайында екі жақ өзара келіседі, жасауын алғанға дейін әйел ерін қойнына кіргізбеуге де ерікті. Ал, қазақтың әдет-ғұрпында жасауды қыздың ата-анасы, яғни төркін жағы береді, қыз тіпті 9-10 жасынан-ақ кесте тігіп, өзінің жасауын дайындауға көмек берген. Қазақтар арасында неке қию кезінде молда күйеу жігіттен қандай маһір атайтынын сұрамаған, себебі қазақ дәстүрінде күйеу жақ құда түскенде қалың мал көлеміне келіскен, қалың мал қыздың жасауына жұмсалған. Сондықтан да молда қыз әкесінен «қалың малы толық берілді ме, неке қиюға еш кедергі жоқ па» деп сұраған.
Неке қию дәстүрі қазақ қоғамында Кеңес үкіметі билік құрғанға дейін берік сақталды, кеңестік билік исламша неке қидыруға қарсы болғанымен, ішінара Сыр-Арал өңірінде жасырын жалғасып келген. Кеңестік дәуірде алып қашып үйлену орын алғандықтан неке қию жігіт үйінде орындалған. Молданы үйге оңаша шақырған. Молда неке қиғанда екеуінен де «ырзасың ба», – деп сұрап, келісімдерін қағазға жаздырып алған. Содан кейін неке суын ішкізген. Молдаға неке қиғаны үшін ата-ана шама-шарқына қарай сый-сиапат көрсеткен, бар болса 1 қой берген не болмаса шапан, көйлек, тақия салып түйіншек дайындаған.
Қазіргі кезеңде заңды некені ислам жолымен, яғни неке қию арқылы бекіту дәстүрлері қайта жаңғырып, бұл рәсім мешітте орындалуда. Байырғы дәстүр бойынша қызын күндіз ұзатып, қыз әкесі мешітке еріп барып, некесін қидырып жолға шығарып салып жүрген отбасылар қазіргі таңда ел арасында сирек болса да барына куә болған едік.
Қазақ халқының неке қию рәсіміндегі ұлттық, этникалық ерекшеліктер әдеттік құқықтық нормалардың неке-отбасылық талаптарынан, некелесу жасынан, неке қию шарттарынан көрінді. Неке қию рәсімінің атқарылуының қазақ жерінің әр өңірінде орын алған аймақтық ерекшеліктерінің болуымен қатар, барлық өңірге ортақ қазақы ғұрыптар да болды. Қазақ халқының неке қию дәстүрінің кейбір шарттары ХХ ғасырдың бас кезінен бастап өзгерген, мысалы, неке қию рәсімінің қыз ауылында өтуі, неке қию рәсімінде «куәлер жырының» айтылуы қолданыстан шығып қалды. Қазақтардағы неке қиюдағы ғұрыптық рәсімдер жүйесі наным-сенімдер жүйесімен астасып жатты.
Неке қию ерлі-зайыптылардың одағына ізгілік, тұрақтылық, беріктік, татулықты орнатуға міндеттейтін, олардың отбасындағы құқықтары мен міндеттерін белгілейтін, өмірге ұрпақ әкеліп, балаларын мейірімділікпен тәрбиелеуге бағыттайтын ізгі шара.
Тәттігүл Картаева, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,
тарих ғылымдарының кандидаты