Мемлекеттiк тiл мәселесi қозғалған жерде әркiм өзiмбiлемдiкке салып, көрпенi әр жаққа тартып, тәп-тәуiр бастаманың шырайын бұзып отыру әдетке айналғандай. Бұл жолы да солай. Мәжiлiс спикерi мен депутаттар бас болып, Мәдениет және ақпарат, Бiлiм және ғылым министрлерi мен өзге де бiрқатар атқамiнерлер «Мемлекеттiк тiл – ұлттық саясаттың өзегi» деген дөңгелек үстөл басында жиналған. Әрине, жиылғандар арасында М.Шаханов сынды тiл жанашыры және өзге де депутаттар болды.
Әншейiнде он адамның басы қосылса ат шаптырымдай залды босатып беретiн ұйымдастырушылар тiл мәселесiн көтерген 40-50 шақты адамды қуықтай бөлмеге тыққанына қарамастан, дөңгелек үстөл тәп-тәуiр-ақ басталған. Мәжiлiс спикерi О.Мұхамеджанов «Президент бастамасынан кейiн қазақ тiлiне кеңiрек көңiл бөлiнгенi» секiлдi кезектi сөздерiн айтып, Тiл комитетiнiң бастығы Е.Қажыбек бүгiнгi күнi қазақ тiлiн дамытуда сеңнiң қозғалғанына тоқталған. Алайда, ол тiлге қатысты ахуалдың мәз еместiгiн, министрлiктердiң өз iс-құжаттарын мемлекеттiк тiлге әлi де өткiзбегенiн, облыстарда да тiлдiң жетiм баланың күйiн кешiп жүргенiне көңiл бөлдi. Тiл полициясының қажеттiгiн айтты. «Батыс елдерiнде, Голландияда тiл полициясы күнi кешеге дейiн жұмыс iстептi» дейдi ол. «Қазақтардың арасында сауалнама жүргiзiлгенде, олардың 95,8 пайызы ғана ана тiлiнiң қазақ тiлi екендiгiн айтса, орыстардың арасында жүргiзiлген әлеуметтiк зерттеулер олардың 98,3 пайызының орыс тiлiн ана тiлi ретiнде мойындағанын» айтқан Е.Қажыбектiң баяндамасы М.Шахановтың баяндамасының жанында «шүкiршiлiк» екен. Шаханов: «Қазақ тiлiнде сөйлей алмайтын қазақтардың саны 70 пайызға жеттi» деп көңiлдi құлазытып жiбердi. «Министрлер өз балаларын қазақ мектептерiне бермейдi» деп, министрлердi түйреп өткен Шаханов: «Мемлекеттiк тiл туралы заң керек» деген ұсынысыма кезiнде Қуаныш Сұлтанов пен Жабайхан Әбдiлдин қарсы шыққан» дейдi. Ол Мәдениет және ақпарат министрi Ертiсбаевты мақтай отырып, ендiгi жерде Үкiметтiң қандай шараны қолға алуы қажеттiгiн де еске түсiрдi.
Хош делiк, осыдан екi-үш жыл бұрын қазақша үйренiп жүрмiн деп Мәжiлiске жар салған депутат С.Жалыбин қазақ тiлiнде баяндама жасады. «Шешен болмасам да, ауызекi сөйлеуге бармын. Бiрақ, қазақ тiлiнде сөйлей бастасам, акцентiмнен ұяламын. «Тiлдi қор қылып, шалдыp-шатпақтама» дейтiндер де бар. Сондықтан, сөзiмдi орыс тiлiнде жалғастырып әкетемiн» дейдi Жалыбин. Ниетi бар адамның екi-үш жылдың iшiнде-ақ кез келген тiлдi меңгерiп алатыны белгiлi. Спикер Мұхамеджанов оны бiраз жұбатып: «Орыс тiлiн үйрене бастаған сәтте бiзде де акцент болған. Бiз де ұялғанбыз. Ұялмай, үйрене берiңiз» деп ақыл айтты. Жұрт Жалыбинге ду қол соқты. Ризашылық қой.
Жиылғандар арасында «Тiлдi насихаттаудың тиiмдi жолдарымен» ой бөлiсуi тиiс депутат А.Айталы сөз алған бетте Мұхамеджанов пен кейбiр депутаттарға шүйлiктi: «Осы кезiнде бiз Шаханов екеумiз тiл мәселесiн көтерген кезде сiздер қарсы шығып едiңiздер. Қазiр қалайша ұялмай мұнда жиылып отырсыздар? Бұл ұлтқа жан ашығандық емес, қарынға жан ашығандық. Солардың арасында Сiз де болғансыз, Төраға» дейдi, Орал Байғонысұлына қарата. Айталының қарсы алдында отырған Ромин Мадинов төменшiктеп, жер шұқып кеттi. Әлденеге қуыстанды-ау. Ал Орал Байғонысұлы шамшыл жан екен. Шарт ете түстi: «Тек бiр-бiрiмiздiң көзiмiздi шұқып отырғанымыз» дейдi ол таусыла. Осыны қойсақ қайтедi дегендей… Үндемей-ақ қойса жарасар едi… Алайда, қуырдақтың көкесi бұл емес екен…
Мемлекеттiк қызмет iстерi жөнiндегi агенттiк төрағасы З.Тұрысбеков: «Көптеген аймақтардан тiлге бөлiнген ақшаны алғаннан соң, мемлекеттiк тiлге өтiп жатырмыз деген есеп келедi. Шындығында, оның көбiсi көзбояушылық. Мемлекеттiк қызметкерлерге қазақ тiлiн үйрету үшiн мұғалiмдер мен мамандар жетiспейдi. Мемлекеттiк тiлдi бiлгенi үшiн тек өзге ұлт өкiлдерi ғана емес, өз ұлтымыздың өкiлдерi де үстемақы алатындай ету керек» дейдi. Ол «ағылшын тiлiн игерген адамдардың деңгейiн тексеру үшiн TOEFL бағдарламасы қолданылса, бiзде осы жылдың шiлдесiнен бастап, мемлекеттiк қызметке қабылданушылар «ҚазТест» деген бағдарламадан сынақ тапсырады» деген кезде, Шаханов сүйiнiп кеткен болуы керек: «Ой, Зәке, осы жолы дұрыс iстедiңiз» деп үн қатты. Тұрысбековтiң реакциясы қандай болды дейсiз ғой? Зауытбек Қауысбекұлы шарт кеттi: «Сiз неге менiң сөзiмдi бөлесiз. Тым жақсы сөйлеп келе жатқанда сөйтедi осылар. Болды. Бiттi. Сөйлемеймiн». Шаханов та үндемей қалды. Сырттан бақылап отырған бiз де ыңғайсыз жағдайда қалдық. Залда бiрер минут өлi тыныштық орнады. Бiрер депутат, Айталы болуы керек: «Сөйлей берiңiз» деп едi, Тұрысбековтың дәтi қатты екен. Иiлмедi. Орал Байғонысұлының өзi шамданып, қарамағындағылармен қандай қатынас түзетiнiн үлгi етiп көрсеткеннен соң, өзгелерге не тәйiрi. Тiл деп қу жанын шүберекке түйiп жүрген Шахановты аяп кеттiк. Ұлтжанды болып көрiнетiн өзге депутаттарды қайдам, бiрақ дәл осы Шаханов болмаса, Парламент Үкiметтен мемлекеттiк тiл қажеттiлiгiне деп 2 млрд.теңгенi сұрап ала алмас едi. Мәжiлiс отырысының ешқайсысы да Шахановтың мәлiмдемелерiнсiз, депутаттық сұрауынсыз өтпейдi. Оның көтеретiн бiр-ақ мәселесi бар. Ол – Ұлт қажеттiлiгi және Тiл қажеттiлiгiне қатысты дүниелер. 2007 жылға арналған Республика бюджетiнiң жобасын қолымызға алғанымызда байқағанымыз, тек осы Шаханов қана тiл үшiн деп ақша сұраумен болған. Өзгелер тiл деп бiр-екi ауыз сөз арнауы мүмкiн. Бiрақ, олардың сөздерi шын ниетiмен айтыла ма, жоқ әлде саяси ұпай алу үшiн айтыла ма, онысын айыра алмадық. Ал Шаханов депутаттық сұрау да салады, өз жобаларын республика бюджетiне енгiзедi де. Шахановтың атқарған iстерiмен салыстырғанда, тiл мен ұлт үшiн онша еңбектенбеген Тұрысбековтың өкпесi орынсыздау едi.
…Мұнан кейiн де осыған ұқсас жайттар болды. Шаханов пен Айталының аса белсенiп отырғаны депутат Кенжеғали Сағадиевтiң көңiлiнен шықпады. «Осы арада бiз екi адамды тыңдау үшiн жиылдық па?» дейдi ол. Мәжiлiсте өзiнiң «ақсақалдығын» алға тартатын Сағадиевке бiр жолы Тоқтар Әубәкiров тойтарыс берген. Гәп ұлттық мәселеде жатқан едi. Жаңа теңгеде қате кеткенiне қарамастан, айналымға шығып жатқан сәтiнде Парламент депутаттары Сәйденовке шүйлiккен-дi. Сонда жалғыз Сағадиев қана: «Ондай-ондай бола бередi» деп Сәйденовтi қорғаштауға тырысқан. Тоқтар Әубәкiров Сағадиевке тура жол көрсеткенде, ол: «Мен ақсақал едiм» деп сақал сатуға кiрiскен. Ал Амангелдi Таспихов «Мұнда ақсақал, қарасақалдар жоқ» деп Әубәкiровтiң сөзiн қолдаған. Мiне, ұлттық рәмiзде қате кетiп масқара болып отырған сәтте халықтан кешiрiм сұрауды қажет деп таппаған Сәйденовтi қорғаштаған Сағадиев ендi мемлекеттiк тiлдi дамытуға қатысты ұсыныс айтпақ. Айтпақшы, Алматыда осы Сағадиевтер әулетiне қарасты университет бар деседi. Университеттiң аты ағылшын тiлiнде. UIB (халықаралық бизнес университетi) деп аталады. Соған құжат тапсырмақ болып барғанымда қазақ тiлiнде кешкiлiк оқу бөлiмдерiнiң жоқтығын естiп керi қайтқанмын. Тiлге жаны ашыса, Сағадиев мырза сол университетiнен неге қазақ бөлiмдерiн ашпайды?
Бiздiң көңiлiмiзден шыққаны Бiлiм және ғылым министрi Ж.Түймебаев болды. Кейбiреулер секiлдi шарт кетудi былай қойғанда, өте iлтипатты адам болып көрiндi. Айтқан сөздерi де жөн. Өзiнiң қазақ тiлiнiң маманы екенi белгiлi. Бiраз оқулықтарды жарыққа шығарған ғалым. Түймебаевқа кресло босатып берген Әйтiмова қазақ тiлi былай тұрсын, ведомствоның жұмысын жарыта қойған жоқ. Оның тiптi жалпыұлттық емтиханнан Қазақстан тарихын алып тастағаны белгiлi. Шынын айту керек, Әйтiмова мемлекеттiк тiлдiң қолданылу аясын барынша кемiтуге тырысты. Ал Түймебаевтың айтқан сөздерiне қарағанда, ол бiлiм беру саласында қазақ тiлiн бiраз деңгейге көтеретiн секiлдi. «Болашақ» стипендиясының үмiткерлерi қазақ тiлiнен емтихан тапсыратын болады» дейдi ол. «Биылдан бастап мемлекеттiк тiл бойынша нақты жұмыстар жүргiзiледi. Қазақ тiлiнде бiлiм беретiн 1-11 сыныптарды арттырамыз. «Бiлiм туралы» Заңға ұлттық бояуды жүйелi түрде енгiземiз» дейдi жаңа министр. Сүйсiнiп қалдық.
Айтпақшы, Мұхтар Шаханов көптен берi Мәдениет және ақпарат министрлiгiне қарасты Тiл комитетiнiң жеке отау тiгiп, агенттiкке айналуын ұсынып келедi. Алайда, министрлiктiң комитеттi жiберуге пейiлi байқалмайды. Басқа себептерiн былай қойғанда, комитеттiң қоржыны қазiргi күнi қомпайып қалған. Комитетке бөлiнетiн ақшаның Шахановтың арқасында молынан түскенiн айтпағанда, Ертiсбаевтың да бұл реттегi «еңбегiн» ескере кету керек. Өйткенi, ол министр болып келген беттен «Тiлге бөлiнетiн қаржыны ұлғайтуға күш саламын. Көлемiн миллиард теңгеге дейiн жеткiземiн» деген-дi. Бөлiнген ақшаның оның межелегенiнен де асып кеткенi белгiлi. Негiзi, депутаттың сұрауынан соң министрлiк тарапынан қосымша сұраныс болмаса, қаржы сол күйiнде бөлiне бермейдi. Ертiсбаевтың еңбегi деп отырғанымыздың себебi сол. Мiне, сондықтан қаржы молынан бөлiнiп отырған комитеттi бөлек шығаруға Ертiсбаев аса ынталы емес секiлдi. Ал Шаханов бұл жолы да өз ұсынысын қайталады. Бiз Ертiсбаевты осы мәселе бойынша сөзге тартқан едiк:
— Ермұхамет Қабиденұлы, Тiл комитетiнiң министрлiк қарамағынан шығып, агенттiкке айналуына қалай қарайсыз?
— Елбасы маған тапсырма берсе, мен қарсы емеспiн. Сөз жоқ, комитет агенттiкке айналады. Ал мен өз бетiмше ешнәрсе жасамаймын.
— Неге осы бiзде жұрт Президент айтқаннан кейiн ғана қимылдай бастайды?
— Өйткенi, мен министр емеспiн бе? Мен Үкiметтiң мүшесiмiн. Ал Тiл комитетi қазiр мен басқаратын министрлiк қарамағында.
— Яғни, Сiз комитеттi министрлiк қарамағынан жiбергiңiз келмейдi ғой?
— Комитеттi министрлiк қарамағынан шығару ол әкiмшiлiк реформаға қатысты дүние. Егер Үкiмет комитеттiң базасынан арнайы, жеке агенттiк құрамын деп шешсе, менiң қолымнан келер қайран жоқ. Мен министр ретiнде емес, азаматтық позициямды ғана бiлдiре аламын. Менiң позициям мынадай: егер тiлдердi дамытудың арнайы агенттiгiн ашсақ, менiңше, бiз өзiмiздi ұлт ретiнде, қазақ ретiнде төменге түсiрiп аламыз. Сонда немене бiз министрлiк аясында-ақ тiлдiң жағдайын жақсарта алмағанымыз ба? Бiз қазақ тiлiнiң деңгейiн көтерiп жатырмыз, онан әрi қарай да көтере беремiз. Мен министр болып келген кезде тiлге бөлiнетiн қаржы 300-ақ миллион теңге едi. Қазiр оның мөлшерi 2 млрд.700 млн. теңгеге өстi емес пе? Бұл бiздiң белсендi iс-әрекетiмiзге байланысты болған жайт. Бiз қазақ тiлiнiң ауқымын кеңейтiп, барынша молынан енгiземiз. Алайда, орыс тiлiнiң қолданылуы аясын кемiту арқылы емес, қазақ тiлiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру жағына мән беремiз. Мiне, мәселеге қай тұрғыдан келу керек! Яғни, бiз қазiр өзге ұлт өкiлдерi қазақ тiлiнде сөйлеп кететiндей жағдай жасадық. Тiптi, өзге жұрт қазақ тiлiнде сөйлеп те кеттi. Түсiнесiз бе? Бiздегi экономикалық өсiм мен әкiмшiлiк реформаларына, ахуалдың жақсарғанына қарап, елде тұратын 130 ұлттың өкiлi Қазақстанның болашағының мықты екенiн түсiндi. Қазақ тiлiне құрметпен қарау қажеттiгiн, тiлдi үйрену керектiгiн түсiндi. Сондықтан, қазiргi күнi қазақ тiлi дамып жатыр. Ал егер Президент әкiмшiлiк реформалар аясында Тiл комитетiн агенттiкке айналдыру қажет деп тапса, онда қарсылық жоқ. Ал мен қазiр министр ретiнде өз министрлiгiм үшiн жауаптымын. Министр бола тұра, «комитеттi бөлiп әкетiңдер. Соның базасынан агенттiк құрыңдар» десем, менiң ұсынысым ең үлкен ақымақтық болар едi. Егер, министрлiктен, тiлдi бөлiп әкетсе, сосын мәдениеттi, артынан ақпараттық саласын бөлiп әкетсе, министрлiктен не қалады сонда? Ештеме де қалмайды ғой.
— Тiлдердi дамыту үшiн ақша бөлгiзуде сiздiң еңбегiңiздiң болғанын бiлемiз. Бiрақ, бiр тiлдiң қолданылу аясын кемiтпей, екiншiсiнiкiн қалай көбейтуге болады? Бiр тiлдiң аясы кемiгенде ғана, екiншi тiлдiң аясы кеңейедi емес пе?
— Мен қайталап айтайын, қазақ тiлiне барынша көңiл бөлiп жатырмыз. Көңiл бөлiне де бередi. Республикалық бюджеттен тiлдi дамытуға 2 млрд. 700 млн. теңгенiң бөлiнгенi бiрдемеден хабар беретiн шығар. Ал тiл комитетiнiң, айтпақшы, ресми атауы Қазақ тiлiн дамыту комитетi емес, Тiлдердi дамыту комитетi. Тағы бiр айтайын дегенiм, бiздiң Президент: «Заманауи қазақстандық үштiлдi болуы керек» дегендi қадап айтқан. Өйткенi, Ресей, Қытай, мұсылман әлемiнiң ортасында орналасқан Қазақстан халқына күн көру үшiн, аман қалуы үшiн бәсекеге шыдамды болып қалыптасуы қажет. Тiптi, Ұлы Абайдың өзi ХIХ ғасырдың соңында қазақ халқының болашағы билингвизмде (қостiлдiлiк) екенiн, қазақ тiлi мен орыс тiлiнде екенiн аңдаған. Бiздiң Президент болса, ХХI ғасырдың басында отырып, қазақ халқының болашағы үш тiлде екенiн аңдады. Сондықтан, бiздiң министрлiк қазақ тiлiнiң дамуын барынша қолдауға дайын. Бiрақ, орыс тiлiнiң қолданыс аясын кемiту негiзiнде емес, қазақ тiлiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру аясында. Мiне, бiз мәселенi осы тұрғыдан көрiп отырмыз. Ал сiз Президенттiң баяндамасын оқыған болсаңыз, онда ол мемлекеттiң, халықтың, ұлттың бәсекеге шыдамды болып қалыптасуы жөнiнде айтқан. Сондықтан, қазақ тiлiнiң әрi қарайғы дамуы үшiн бiз бар жағдайды жасайтын боламыз.
Гүлнәр Мұқанова