Сырласымды сағынып жүрмін
– Хадиша апайдың тәлімін алған алғашқы қарлығаштардың бірісіз. Ол кісі шәкірттеріне қандай қасиетімен қадірлі болды? – Хадиша апаймен 1965 жылы таныстым. Сол жылы ол консерваторияда алғашқы курсын қабылдады. Бағым жанып, сол курсқа іріктелген таңдаулылардың қатарында болдым. Сөйтіп Хадиша апайдың алғашқы қарлығаштары болып 1969 жылы бітіріп шықтық. Ал үшінші курстан бастап сол курстың төрт шәкірті – Әшірәлі Кенжеев, Ерсайын Дүйсенбиев, Құман Тастанбеков және мені театрға жұмысқа қабылдады. Содан бері осы қарашаңырақта табан аудармай қызмет етіп келемін. Соңғы демі үзілгенше Хадиша апайдың жанында болдым. Ол кісі ұстазым ғана емес, досым болды. Актрисаның жоғары білім мен биік парасат иесі екені әр қимылынан, әр сөзінен менмұндалап тұратын. Ол сол кезде атағы жер жарып тұрған Ленинград Мемлекеттік театр өнері техникумында білім алған. Ұстаздары да кіл мықтылар еді. Вивьен, Меркурьев, И.Мейерхольд секілді есімі КСРО көлемінде ғана емес, әлемге танылған ұлағатты ұстаздардан тәлім алды. Хадиша Бөкееваның алдына шәкірт болып келген күннен бастап төрт жыл бойы ол кісіден алғанымыз көп. Өйткені оның мектебі мықты болды. Біздің курсты қабылдаған кездің өзінде Хадиша апай КСРО халық әртісі болатын. Одан кейін Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, біз бітірген соң профессор атанды. Атағы аспандап тұрса да, көкірегін көтеріп көрген жан емес. Қашан да қарапайымдылығымен, мәдениеттілігімен баурап алатын. Кең жүректі кісі еді. Бізге анамыздай болып кетті десем, артық айтқаным емес. Үйіне қонаққа шақырып, жылы-жұмсағын аузымызға тосатын. Бізді шақырғанда үлкен кісілер келе жатқандай дайындалып, ақ дастарқанын толтырып қоюшы еді. Бүгінгі күннің тілімен айтсақ, Хадиша апай сахнаның хас шебері, падишасы еді. Оның ойынын көргенде дәл сол кісідей көрерменді тәнті ете алсақ қой деп армандайтынбыз. Жұрт әсіресе, оның «Асауға тұсаудағы» Катаринасын, «Сәуле» спектакліндегі Сәулесін ерекше жақсы көретін. Хадиша Бөкееваның көркемсөз оқығаны тіпті ғажап еді. Ақ өлеңді ешкім дәл ол кісідей мөлдіретіп, құлақ құрышын қандырып оқи алмаушы еді. 70-жылдары Әнуар Молдабеков екеуі Қазақ әдебиеті мен өнерінің Ленинградта өткен онкүндігінде Жұбан Молдағалиевтің «Мен – қазақпын» поэмасын оқығанда зал сілтідей тынған екен. – Сахнадағы әріптестік ұстаз бен шәкірттің қарым-қатынасындай болмайтыны анық. Хадиша Бөкеевамен бірге ойнаған спектакльдерді есіңізге түсіріп көріңізші... – Хадиша апай ойнаған спектакльдерде көпшілік сахнасына шығып жүрдім. Островскийдің «Кінәсіз жандарында», Галиннің «Ретросында» сахналас болдық. Жұмыс кезінде, қойылымға дайындық барысында ол кісіден именетінбіз. Мысы басып тұратын. Ал сахнадан тыс жерде одан жұмсақ, одан мейірімді жан жоқ. Бала сияқты аңғалдығы бар еді. «Хадиша апай, сізді алдай салып едік, сеніп қалдыңыз ғой» десек, қарқылдап күлетін. Бізге еш уақытта қабақ шытқан емес. Ол кісі қазақ сахнасына қызмет етіп жүрген талай буынды тәрбиеледі. Бізден кейін Меруерт Өтекешова, Досхан Жолжақсынов сияқты біртуар таланттарды оқытты. Бүгінде театр мен кино саласындағы атақты әртістердің көпшілігі – Хадиша апайдың шәкірттері. Ең кенже шәкірті – М.Әуезов театрын басқарып отырған білікті басшы, мықты актер Ерлан Біләл. Хадиша апайымыздың жары Байғали ағай да бізді жақын тартты. 21 ақпан ол кісілердің шаңырақ көтерген күні болатын. Біз сол күні екеуінің туған күні деп үйлеріне гүлімізді құшақтап барып, құттықтап қайтатынбыз. Жыл сайын 21 ақпан күні Байғали ағай мен Хадиша апай бізді өз шаңырақтарында құшақ жайып қарсы алатын. – Сырласыңызға айналған ғазиз жанның арманы не еді? – Ұстазымның сахнадан, өнерден басқада шаруасы болмайтын. Өмірінің соңына дейін көрерменінен алыстағысы келген жоқ. Елдің ортасында болсам деді. Тоқсанға келген шағы болатын, бір күні үйіне барсам көңілі босап отыр екен. «Сізге не болды, көңіл қошыңыз болмай отыр ғой», – деп сұрадым. «Білесің бе, Ахлянка (мені еркелетіп солай атайтын), осы күні театрда маған рөл бермейтін болды. Берсе, ойнаймын ғой», – деп кейіді. Көрдіңіз бе, нағыз әртіс сахнадан жырақта жүре алмайды. Үнемі көрерменнің алдында болғысы келді. Өнерге деген сол махаббатты Хадиша апай біздің бойымызға да дарытып кетті. Сәби сүйе алмағандықтан, ұстазым мені туған қызындай көретін. Институтта, театрдағы жұмыстан қолым босамай, ол кісіге бара алмай немесе телефон соға алмай қалсам, өкпелеп қалатын. Туған ұлындай көретін тағы бір шәкірті – Әшірбек Сығайға деген көңілі де ерек еді. Ол да Хадиша апай десе, ішкен асын жерге қоятын, өз анасындай жақсы көрді. Ұстазымызды соңғы сапарға шығарып саларда Әшірбектің: «Шешеміз үйден мәңгіге кетіп бара жатыр ғой» деген бір ауыз сөзін ұқтым да, дауыстап жоқтау айттым. Қазір анамызды қатты сағынамыз, іздейміз. Өмір болғаннан кейін неше түрлі жағдай болады. Кейде мұңыңды бөлісетін, сырыңды ақтаратын жан іздегенде, Хадиша апайды аңсаймын. Ол тыңдай білетін, жұбата алатын, ақылын айтатын. Ұстаздық жолға түсуіме де Хадиша апайдың тікелей ықпалы болды. 1974 жылы консерватория басшылығы ұйғыр тобын ашып, сол топты алып жүріңіз деп Хадиша апайға қолқа салады. Ол кезде өзінің тәрбиелеп жүрген курсы бар еді. Екі топпен қатар жұмыс істеу қиын болғандықтан, апай қасына мені көмекші қылып алды. Бір жылдан кейін жеке жұмыс істей бастадым. Сол уақыттан бері шәкірт тәрбиелеп келемін. Келесі жылы ұстаздық жолда жүргеніме 40 жыл болады екен. Құдай қуат берсе, Хадиша апай салған сара жолды одан әрі жалғастыра бермекпін.
Ерлан Біләл, М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының директоры:
Өмірді сүюді үйретті
– Ерлан Әбділдаұлы, сіздердің курстарыңыз Хадиша Бөкеевадан тәлім алған ең соңғы шәкірттер екен. Ұлағатты ұстаздың ұстанымы қандай еді? – Иә, біз – Хадиша апайдың ең соңғы түлетіп ұшырған шәкірттеріміз. Соңғы дәрісін біздің курсқа оқыды. Хадиша Бөкеева болмысында өте тұнық, жаны жайсаң жан болатын. Қазақтың қандай қадірлі сөзі болса, соның барлығымен де әспеттеуге тұрарлық айрықша болмыс-бітімімен әріптес-достарына сыйлы, шәкірттеріне қадірлі, көрерменіне аяулы болды. Ұстазымыздың мәдениеті, өмірге деген таным-таразысы, көзқарасы, парасаты биік еді. Хадиша апайдың балалық шағының қызығынан көрі қиындығы көп болған. Алғаш ағасы екеуі білім қуып келіп, әуелі медициналық училищеге түскен. Одан кейін радиода әнші болып істейді. Сол арқылы көзге түсіп, күндердің күнінде Ленинградқа оқуға қабылданатын жастардың іріктеуінен сүрінбей өтеді. Ресейден оқуын тәмамдап келген соң еңбек жолын Шымкенттен бастаған. Кейіннен М.Әуезов театрына ауысып, өмірінің соңына дейін осы қарашаңырақта қызмет етті. Ұстазымыздың тілі кестелі болатын. Ақындарша өлеңдетіп сөйлегенде шеберлігі таңдай қақтыратын. Өмірді сүйді, сол сүйіспеншілігі әр ісінен менмұндалап тұратын. Адамның өмірінде тек қана қуаныш қана емес, қиындық да, қайғы мен мұң да болады. Бірақ соның бәрінде адам адамгершілігімен, пайым-парасатымен жоғары тұруы керек. Міне, ол кісінің басты ұстанымы – осы еді. Хадиша апай өмірге деген немқұрайлы, салғырт көзқарасты жақтырмайтын. Орташа, қалыпты дегенді құптамаушы еді. Істегенің өте жақсы деген баға алып, жарқырап көрінуі тиіс. Өзіне қоятын осы талабын шәкірттерінің бойына да сіңірді. Хадиша Бөкеевадай ұлы ұстаздан тәлім алғандықтан өзімді бақытты шәкірт деп білемін. Ол кісіден актерлік шеберліктен бөлек, тазалықты, мәдениеттілікті, өз-өзіңе деген талапшылдықты үйрендік. Хадиша апай адам баласына дауыс көтеріп көрген емес. Сын-ескертпелерінің өзін жұмсартып, көңіліңе қаяу түсірмейтіндей, намысыңа тимейтіндей етіп жеткізетін. «Менің айтуға қақым бар ма, жоқ па, білмей тұрмын. Оны сіз қабылдайсыз ба, қабылдамайсыз ба – оны да білмеймін. Бірақ айту парызым», – деп бастайтын сөзін. Театрға келген соң да ол кісінің ойынын көріп, сахна үшін, өнер үшін туған жан екеніне көзіміз әбден жетті. Хадиша апайдың «Асауға тұсаудағы» Катаринасын жұрт аңыз қылып айтатын. Шолпан апайымыз «Ақан сері – Ақтоқтыдағы» Ақтоқты рөлімен, Зәмзәгүл апайымыз ұлы Мұқаңның «Қарагөзіндегі» Қарагөз образымен танылса, Хадиша апайды әйгілі еткен – Катарина. Оған дейін де, кейін де бұл рөлді талай актриса ойнады, алайда ешқайсысы Хадиша Бөкеева көтерген биікке жеткізе алған жоқ десек, асыра айтқандық емес. Театр тарланының КСРО халық әртісі, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атануы заңды еді. Театрға режиссер Ә.Мәмбетов жетекшілік етіп тұрған кезде 15 республиканың ішінде Ресейден кейін 8 КСРО халық әртісі осы театрдан шықты. Бұл қазақ театр өнері үшін үлкен жетістік болатын. Кеңес Одағын түгел ауызға қаратып, әлемдік классиканың керемет образдарын сахнаға алып шыққан өнер ұжымында үлкен қажыр мен қайрат, биік парасат иелері, нағыз таланттар шоғыры қызмет етті. Солардың арасында, әрине, Хадиша Бөкеева апайымыздың орны ерек. М.Әуезов театрында «Театр көктемі» фестивалі дәстүрлі түрде ұйымдастырылып келе жатқаны белгілі. Бұған дейін Шолпан Жандарбекова, Сәбира Майқанова апаларымыздың атымен аталған фестиваль биыл Хадиша Бөкееваның 100 жылдығына арналып отыр. Бір аптаға созылатын шара барысында әр түрлі мастер-кластар, кездесулер, ғылыми-практикалық конференция өтеді. Фестиваль 18 наурыз күні Хадиша Бөкееваны еске алу кешімен қорытындыланбақ. Өмірдің қандай сынағында да ірілігін жоғалтпаған Хадиша апайымыздай дара өнерпазды біз де, көрермені де сағынды. Жүрген жерінде мөлдіретіп өлең оқып жүретін. Мағжанды, Мұқағалиды, Қасымды, Фаризаны оқығанда, ол кісінің үніне құлақ түрмейтін жан кемде-кем еді. – Сіздер театр табалдырығын аттаған уақыт актрисаның егде тартқан кезі ғой. Қандай спектакльдерде ойнап жүрді? – Әйгерім рөлімен «Абай» спектакліне шығып жүрді. «Қылкөпірдегі» ойынын көрдік. Біз келгенде Хадиша апай 80-нен асқан актриса еді. Сондай егде тартқан шақта ол кісілерден образ сұрау қисынсыз емес пе? Ең мықты рөлдерін, жарқыраған образдарын жалындаған жастық шақта алып шықты сахнаға. Десе де, болдым, толдым, қартайдым демей, берілген рөлдерді ерекше шабытпен ойнайтынын, жасы ұлғайса да сахнадан алыстағысы келмейтінін көретінбіз. – Шәкірттерінің арасында сізге ерекше көңілі түскен екен. Сіз ашығып қалмасын деп үйінен тамақ тасығаны рас па? – Ол кісі маған ғана емес, барлық шәкіртіне анасындай қамқор болды. Ауырып қалсақ, дәрі-дәрмегін, тамағын ала жүгіретін. Студент кезімізде таңғы сағат 9-дан кешкі 7-8-ге дейін сабақ оқып, одан кейін өзіндік жұмыстармен айналысып, түнгі 10-11-ге дейін жүретін кезіміз болатын. Тамақты уақтылы ішпейміз. Ол кезде тәулік бойы істейтін дүкендер жоқ. Біз институттан шыққанда асханалар да жабылып қалады, ашық болған күнде де қалтада үнемі ақша бола бермейді. Жатақханада нан да, шай да болмай қалады кейде. Сүрлігіп барып, ашқұрсақ күйде төсекке құлай саламыз. Сөйтіп жүріп асқазан ауруына шалдықтым. Екі бүктеліп, сахнада құлап қалған күндерім болды. Бір күні Хадиша апай сабақ өтіп жатқанда асқазаным қатты ауырып, екі бүктеліп қалдым. Апайдың есі шығып, не істерін білмей дал. Курстас қыз-жігіттер сырқатымның асқынып кеткенін, мұндай жағдай жиі қайталанып жүргенін айтты. Сол күннен бастап Хадиша апай күнде үйінен бутерброт пен айранын арқалап әкеледі де, мені алдына отырғызып қойып тамақтандырады. Ол кісінің көзінше жеуге ыңғайсызданып: «Апай, сыртқа барып жеймін» деп шығуға әрекеттенсем: «Жоқ, балақай, көз алдымда отырып жеп ал. Ол жақта сені жан-жақтан талап, ас ішкен құрлы болмайсың. Асқазаның ауырады ғой, саған дұрыстап тамақтану керек», – деп жібермей қоятын. Ұстазымыз үйіне де жиі шақырып тұратын. Сыйлы кісілерді күткендей дастарқанды жайнатып қояды. Бізден бір-екі курс жоғары оқыған жігіттер: «Сендер, Хадиша апайдың тамағын соғып алып, үн-түнсіз кетіп қалмай, жасаған тағамдарына сүйсініп, мақтап отырыңдар» деп айтатын. Соны естіп алып, апайдың аспаздық шеберлігіне мақтауды үйіп-төгеміз: «Хадиша апай, тағамдарыңыздың дәмі тіл үйіреді, жей бергің келеді екен» дейміз. Мұндайды естігенде апай: «Балақай, күнде жасап жүргенім ғой. Оның несі жаңалық?» дейді ұялып. Сырттай сыр білдірмегенімен, іштей мақтауымызды ұнатып, жақсы сөздерге жаны рақаттанып тұрады екен. Қарап отырсақ, сол арқылы ол кісі бізді зейінділікке, адамның көңілін табуға, әр нәрсенің қадірін біліп, бағалай білуге тәрбиелеген екен. Әйтпесе ол кісі бізсіз де мақтау, құрмет-қошеметке кенде кісі емес еді. Тағамды дәмді дайындайтынын қолынан дәм татқан адамдар әлдеқашан айтып қойған. Десе де, мақтауды алғаш естігендей мәз болып, біздің зейінділігімізге, мәдениеттілігімізге қуанып қалатын. Ұстаз ретінде өз еңбегінің қайтарымын көріп, өз бойындағы жақсы қасиеттерді біздің бойымызға да сіңіре алғанына разы болғаны ғой. Ол кісімен бірер минут сөйлескеннің өзі адамды рухани байытып, әдемі, әдепті сөйлеуге баулитын еді. – Ұстазыңыздың қай сөзі жадыңызда жатталды? – «Өмірді сүйіңдер, үнемі ғашық болып жүріңдер» дейтін. Кейде сабақта отырғанда арамыздағы қыз-жігіттерді бір-біріне қосып, улап-шулап, қалжыңға айналдырып отыратынбыз. Мұнымызды естіген Хадиша апай: «Балақайлар, ол туралы айғайлап айтуға болмайды. Сезімді ойынға айналдыруға бола ма екен? Үнсіз жақсы көру керек», – деп түсіндіретін. «Жарларыңа көмектесіңдер, еркек екенмін деп дөңкиіп жата бермеңдер. Келіншектеріңнің қолы тимей жатса, білектеріңді түріп жіберіп, еденді де жуа салыңдар. Үйдегі ауыр жұмыстарға көмектесіңдер. Сонда бір-біріңе деген мейірім артады, сыйластықтарың нығаяды», – деп айтып отырушы еді. Хадиша апайдың сол ақылын әлі күнге дейін ұстанып келемін. Бітпей жатқан іске екеулеп жабылғанда жұмыс өнеді, әрі екеуміздің де көңіліміз көтеріліп, бір-бірімізге жақындай түсеміз. Бұл өсіп келе жатқан балаларымыз үшін де тәрбие. «Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» демекші, олар да ертең бізден көргенін істейтіні анық. Сондықтан ұстазымыз бізге өнерде де, өмірде де таусылмас азық болар үлкен тәлім берді деуге болады. Жақсы актер ғана емес, жақсы адам болуды үйреткен екен. Өзім де қазір ұстаздық жолда Хадиша апайдың сол ұстанымын жадымнан шығарған емеспін.