Армяндар бейбіт келісімді бұзды
Негізі Қазақстан Президенті Әзірбайжан мен Армения арасындағы жер дауында Бакуді қолдайтынын 2013 жылдың желтоқсанында да ашық білдірген болатын. Арменияның Кедендік одаққа кіру мүмкіндігі мен жол картасының дайындалып қойғанына тоқталған Елбасы Таулы Қарабақтағы түйткілдер түбегейлі шешілмейінше, яғни, Армения құрамындағы Таулы Қарабақ республикасының ресми мәртебесі халықаралық қауымдастық тарапынан мойындалмайынша, Арменияның Кедендік одаққа қабылдануы мүмкін еместігін ескертті. Бірақ армян билігі Армения мен Таулы Қарабақтың егіз ұғым екенін, Қарабақтан ешқашан бас тартпайтынын жеткізді. Баку мен Ереван арасында аяқ астынан бұрқ ете қалған таяудағы қарулы қақтығыста Қазақстан Арменияны қолдамағаннан кейін армяндардың ақпарат құралдары «Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы мен Еуразиялық экономикалық одаққа Армения мүше болса да, Қазақстан қолдамады. Қазақстанның Төтенше және Өкілетті елшісін Армениядан қуып шығу керек», – деп аттанға басты. Негізі тарихи деректерге сүйенсек, Қазақ елі о бастан Әзірбайжандардың территориялық тұтастығының сақталуын қалайды. 1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейін-ақ тәуелсіздікке ұмтылған Әзірбайжан мен Арменияны халықаралық қауымдастық егемен ел ретінде 1992 жылдың басында таныды. Көршілес жатқан екі мемлекет арасындағы Қарабақ дауы да сол кезде өрши түсті. Кеңестер үкіметінің құрамында болған әр республика шекара сызығын сол КСРО тұсындағы белгілер бойынша сызып алған болатын. Жерінің тұтастығын көздеген әзірбайжандар да 1988 жылы армяндар күштеп басып алған Таулы Қарабақты 1992 жылы өздеріне қайтарып алуға тырысқан. Тәуелсіз мемлекеттің жеріне қол салу әлемдік қауымдастықтың наразылығын тудыруы мүмкін болғандықтан, армяндар айлаға басты: Таулы Қарабақты Ереванға бағынбайтын тәуелсіз республика деп жариялады. Степанакерттегі 1988 жылы құрылған Таулы Қарабақ автономиялық облыстың аймақтық кеңесі кеңестік заңдар бойынша автономиялық облыстар жаңадан құрылған тәуелсіз мемлекеттердің құрамынан шығып кетуге құқылы екенін көлденең тартты. Іле-шала Таулы Қарабақ республикасының құрылғанын мәлімдеді. Әлбетте, жер дауынан көз ашпаған Қарабақты әлемдік қауымдастық егемен ел ретінде таныған жоқ. Тек Оңтүстік Осетия, Абхазия сияқты Кремль қолтығына су бүріккен әрі ресми тұрғыда мойындалмаған аймақтар ғана Таулы Қарабақ республикасына қолдау көрсетті. 1992 жылы тұрғындар саны 100 мыңнан сәл-ақ асатын Таулы Қарабақтың «егемендік алуы» шын мәнісінде армяндардың саяси ойыны. «Олар бізге бағынбайтын тәуелсіз аймақ», – дегенді сылтауратқан Ереван сырттай бақылаушы ретінде көрінгісі келгенмен, жер дауына тікелей себепкер сияқты. Қарабақта 1992 жылы құрылған парламенттің жаңа спикері әрі аймақ басшысы саналатын Артур Мкртчян мен оның жақтастары «Дашнакцутюн» ұлттық партиясының мүшелері еді. 1992 жылдың сәуірінде Мкртчян жұмбақ жағдайда қайтыс болады. Ресми хабарламаларда «қару тазалап отырып, байқамай өзін өзі атып алған», – десе, «ұзынқұлақ» керісінше, экс-спикерге қастандық жасалғанын айтады. Мемлекетаралық деңгейге көтерілген жер дауын шешуге, анығында, араағайындық етуге мүдделі топ 1991 жылы Степанакертке келеді. Борис Ельцин бастап барған топ құрамында Нұрсұлтан Назарбаев та бар еді. Одан кейінгі келіссөз ресейлік Железноводск шипажайында өткен. Осы жиында өзара тиімді бейбітшілік келісімін анықтайтын Железноводск декларациясы қабылданады. Бірақ бұл келісім көп ұзамай бұзылады. 1992 жылдың 20 қарашасында 22 жолаушысы бар әзірбайжандық тікұшақты Қарабақтың оңтүстік бөлігінде армяндар атып түсіреді. Қаза тапқандар арасында әзірбайжандардың жоғары лауазымды тұлғалары мен бейбіт келісім жасауды жалғастыру мақсатында келген қазақстандық, ресейлік ресми өкілдер бар еді. ҚР Ішкі істер министрінің сол кездегі орынбасары, генерал-майор С.Серіков те тікұшақта ажал құшқандар қатарынан табылды.Нәзия ЖОЯМЕРГЕНҚЫЗЫ